Bielsko-Biała

Wstęp

Towarzyszący 11. Światowemu Forum Miejskiemu „Plan Działań dla Miast. Modelowa lokalność” (PDM) to program unikatowy w skali europejskiej. Łączy ponad sto polskich miast, które w różnorodny sposób odpowiadają na lokalne wyzwania zgodne z celami zrównoważonego rozwoju określonymi w Agendzie 2030. Jego celem jest włączenie polskich miast w światową dyskusję na temat trendów zrównoważonej urbanizacji oraz popularyzacja ich wdrażania w ramach zadań własnych miast.

Kryterium kwalifikacji do programu stanowiły dotychczasowe osiągnięcia miast w wybranym celu zrównoważonego rozwoju Agendy 2030. O unikatowym charakterze „Planu Działań dla Miast” przesądza przedstawienie w jednej inicjatywie bogactwa różnorodnych doświadczeń, którymi polskie miasta mogą dzielić się z innymi. Program PDM prowadzony był równolegle do prac nad nową Krajową Polityką Miejską 2030 i stanowi jeden z projektów strategicznych ujętych w KPM 2030. Dokument pokazuje dobre praktyki wypracowane już przez polskie miasta w ostatnich latach, aby mierzyć się z wyzwaniami w 17 celach, w tym ubóstwem mieszkańców, nierównościami społecznymi, barierami w rozwoju gospodarczym czy zmianami klimatu. Jednocześnie jak w soczewce dokument skupia się na 2022 roku i ukazuje bogactwo projektów zaplanowanych w miastach na ten rok. Chociaż Światowe Forum Miejskie trwa kilka dni, poprzez te działania jest obecne w ponad 100 polskich miastach przez cały okres realizacji „Planu Działań dla Miast”.

Bielsko-Biała bierze udział w Programie „Plan Działań dla Miast. Modelowa lokalność” z projektem „Ocena wdrażania programu rewitalizacji obszarów miejskich w Bielsku-Białej na lata 2014-2021”, co przyczyni się do pozostawienia trwałego wkładu w wypracowanie wspólnej wizji zrównoważonego rozwoju polskich miast dzięki wymianie doświadczeń. Włączając się w światowy trend zrównoważonej przemiany przestrzeni miejskich oraz realizując projekt w ramach „Planu Działań dla Miast”, Bielsko-Biała uczestniczy w dyskusji na temat rozwoju terenów zurbanizowanych oraz tworzeniu platformy dla systematycznego udoskonalania i wdrażania dobrych wzorców w lokalnych politykach miejskich. PDM ma na celu upowszechnienie dobrych praktyk zaczerpniętych ze zrealizowanych przedsięwzięć wypełniających Cele Zrównoważonego Rozwoju ONZ oraz promocję osiągnięć poszczególnych miast w ich wypełnianiu, istotnych z perspektywy miast i szukania odpowiedzi na lokalnie występujące problemy, niezależnie od skali projektów lub działań.

Działania Bielska-Białej realizowane w ramach „Planu Działań dla Miast” w projekcie „Ocena wdrażania programu rewitalizacji obszarów miejskich w Bielsku-Białej na lata 2014-2021” odwołują się do 11. Celu Zrównoważonego Rozwoju, tj. Zrównoważone miasta i społeczności. Realizacja tego projektu wpisuje się w rozstrzygnięcia strategiczne w dokumentach strategicznych Bielska-Białej wymienionych w raporcie. Zapraszamy do lektury raportu i zapoznania się z wyzwaniami i osiągnięciami Bielska-Białej.

Rozdział 1. Przyczyny podjęcia przez gminę Bielsko-Biała działań w Celu 11. Zrównoważone miasta i społeczności

1.1. Krótka charakterystyka miasta

Bielsko-Biała jest miastem na prawach powiatu w województwie śląskim, na Pogórzu Śląskim, u stóp Beskidu Małego i Beskidu Śląskiego, nad rzeką Białą. Jest siedzibą władz powiatu bielskiego, diecezji bielsko-żywieckiej Kościoła rzymskokatolickiego, diecezji cieszyńskiej Kościoła ewangelicko-augsburskiego oraz Euroregionu Beskidy. Miasto jest stolicą subregionu południowego województwa śląskiego i stanowi jego centrum gospodarczo-administracyjne, kulturalne, naukowe oraz handlowo-usługowe. Przez Bielsko-Białą prowadzą krajowe i międzynarodowe drogi do przejść granicznych z Czechami w Cieszynie i Słowacją w Zwardoniu, co sprawia, że Bielsko-Biała jest ważnym węzłem drogowym na południu województwa.

Liczba mieszkańców miasta wynosiła na koniec 2020 roku 169 756 osób. Powierzchnia miasta wynosi 124,51 km² (19. miejsce w Polsce) i dzieli się ono formalnie na 30 osiedli (jednostek pomocniczych gminy).

Atrakcyjne położenie miasta u podnóża Beskidu Śląskiego i Małego – bliskie sąsiedztwo terenów, atrakcyjnych do uprawiania turystyki krajoznawczej (pieszej i rowerowej), żeglarstwa, narciarstwa zjazdowego i biegowego to ważne atuty przyrodnicze oraz krajobrazowe Bielska-Białej.

Rycina 1. Bielsko-Biała z lotu ptaka (źródło: UM w Bielsku-Białej, fot. Paweł Sowa)

Dzięki wysokim nakładom inwestycyjnym na budowę i rozbudowę infrastruktury miejskiej oraz obiektów użyteczności publicznej miasto oferuje dobre zaplecze techniczne dla mieszkańców i przedsiębiorców. Wysoki poziom wyposażenia terenów w urządzenia  infrastruktury technicznej (drogowej, wodociągowej, kanalizacyjnej, energetycznej itp.) poprawia jakość zamieszkania. Dobrze rozwinięty rynek mieszkaniowy i stały rozwój mieszkalnictwa na nowo przygotowanych terenach oraz rewitalizacja istniejącej zabudowy mieszkaniowej to istotne atuty miasta. Wysoką jakość życia gwarantuje także rozwój bazy sportowej i rekreacyjnej dla mieszkańców oraz zróżnicowana oferta sportowa i rekreacyjna skierowana do różnych grup odbiorców, w tym turystów.

Transformacja gospodarcza na początku lat 90. XX wieku spowodowała – w przypadku Bielska-Białej – poważny kryzys. Zniknął prawie przemysł włókienniczy, a flagowa fabryka samochodów ograniczyła produkcję do podzespołów i elementów montażowych po przejęciu przez koncern Fiata. Pod koniec lat 90. stan technicznych dzielnicy bielskiej Starówki i narastające tam problemy społeczne były widocznym świadectwem kryzysu. Do II połowy XIX wieku Bielska Starówka powoli przestawała pełnić funkcję miejskiego centrum. Znajdując się przy głównym trakcie komunikacyjnym oraz przy wejściu na najatrakcyjniejszy ciąg handlowy, w rzeczywistości pozostawała na uboczu życia miasta. Znajdujący się tam zespół zabudowy fizycznie przetrwał, ale do najważniejszych problemów tego obszaru miasta zaliczyć można było: zły stan techniczny nieruchomości i przestrzeni publicznych, marginalizację ekonomiczną, zubożenie ludzi, przestępczość, fatalną sytuację mieszkaniową. Na tę sytuację wpływ miała zróżnicowana struktura własnościowa: od skarbu państwa przez własność komunalną (około 52% – stan na 2001), po własność wspólnotową  i prywatną.   

W związku z zaistniałą sytuacją już pod koniec XX wieku podjęto działania rewitalizacyjne.  Bielsko-Biała należy do pionierów rewitalizacji w Polsce.

Już w tym czasie Bielsko-Biała rewitalizację postrzegała jako proces kompleksowy, obejmujący działania społeczne, gospodarcze, infrastrukturalno-przestrzenne, kulturalne i środowiskowe. Podjęto wysiłek zaplanowania i konsekwentnego wdrożenia zintegrowanych działań, mających na celu wyprowadzenie obszarów zdegradowanych ze stanu kryzysowego. Największym, a zarazem mającym największe znaczenie, przedsięwzięciem w tym zakresie były przeprowadzone zmiany przestrzenne i zagospodarowanie łącznie z wymianą infrastruktury technicznej w zakresie energetyki, dostarczania ciepła, wody, usuwania ścieków, teletechniki bielskiej Starówki. W działania te włączyli się gestorzy poszczególnych sieci, którzy wykonali prace we własnym zakresie. Było to pewnego rodzaju partnerstwo publiczno-prywatne, o którym wówczas jeszcze się tak nie mówiło. Dało to podstawę i możliwość kontynuacji zmian tego obszaru w kolejnych latach, szczególnie w zakresie działań społecznych dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, które równolegle prowadzone były dla ludności zamieszkującej ten obszar. Niezwykle ważnym aspektem była możliwość uzyskania wsparcia ze środków Unii Europejskiej, co Bielsko-Biała wykorzystało, aplikując w 2004 roku o środki z ówczesnego Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego na przebudowę Bielskiej Starówki.

1.2. Główne wyzwania i ich ujęcie w strategii rozwoju miasta

Rewitalizacja jest obecna w dokumentach strategicznych Bielska-Białej od 1996 roku, gdy w Założeniach Polityki Mieszkaniowej Gminy Bielsko-Biała zawarto wstępne informacje o planowanej rewitalizacji Bielskiej Starówki. Założenia te wprowadzono w życie w 1998 roku w dwóch dokumentach: Miejscowym Planie Zagospodarowania Przestrzennego Bielskiej Starówki i Programie Rewitalizacji Bielskiej Starówki.

Rycina 2. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Bielskiej Starówki z 1998 roku (źródło: strona internetowa Biura Rozwoju Miasta Bielska-Białej)

Kluczowym momentem było zawalenie się zabytkowej kamienicy w Rynku, po którym zawieszono prace do 2002 roku. W kolejnych latach opracowano kolejne dokumenty: w 2004 roku Program Rewitalizacji Bielskiej Starówki, a w 2005 roku Program Rewitalizacji Obszarów Miejskich w Bielsku-Białej na lata 2004-2006. Następnie w dwóch kolejnych perspektywach unijnych powstały Programy Rewitalizacji Obszarów Miejskich w Bielsku-Białej (PROM), odpowiednio na lata 2007-2013 oraz 2014-2021. W 2014 roku modyfikacji uległ obszar rewitalizacji, który  z uwagi na uwarunkowania wynikające z wprowadzonych kryteriów formalnych (obszar nie może obejmować więcej niż 20% powierzchni gminy i nie więcej niż 30% jej mieszkańców) został zmniejszony. Aktualnie, obszar poddany rewitalizacji, ze względu na odmienną specyfikę został podzielony na dwie strefy.

I Strefa – o powierzchni 187 ha, zamieszkała przez 20 100 osób to strefa szczególna w strukturze społeczno-przestrzennej miasta, obejmująca śródmieście Bielska i Białej wraz z jego historyczną otuliną zabytkowej zabudowy. Część tego obszaru stanowią liczne kompleksy/obiekty poprzemysłowe po dawnych zakładach przemysłowych. Strefę tę charakteryzuje różnorodność i przeciwstawność uwarunkowań, które z jednej strony grożą pogłębieniem marginalizacji i społeczno-gospodarczym kryzysem, z drugiej, jeśli zostaną zagospodarowane do nowych funkcji mogą stymulować rozwój miasta. Gęsta tkanka centralnej części miasta, jest przecięta trasą drogową, o szerokości 2 x 2 pasy ruchu (ul. 3 Maja), która skutecznie oddziela od siebie obie te części śródmieścia. Walory kulturowe i komercyjne, zdeponowane w I strefie, w tym również utrzymująca się, a nawet rosnąca, kumulacja instytucji kultury, oświaty, administracji i podmiotów gospodarczych stwarza niekwestionowane, choć wymagające odpowiedniego wsparcia środkami publicznymi, szanse rozwoju. W strefie tej położone jest osiedle dotknięte najgłębiej zjawiskiem kryzysu – skumulowanym oddziaływaniom i nakładaniu się różnorodnych negatywnych cech i zjawisk określanych jako degradacja (regres): Śródmieście-Bielsko. W strefie I Programu Rewitalizacji Obszarów Miejskich (PROM), należy za priorytet uznać rewitalizację Osiedla Śródmieście – Bielsko.

Rycina 3. I Strefa rewitalizacji (źródło: UM w Bielsku-Białej, fot. Paweł Sowa)

II Strefa – o powierzchni 217,82 ha, zamieszkała przez 13 870 osób to strefa obejmująca fragment struktury społeczno-przestrzennej miasta, w którym występują z nasileniem zjawiska degradacji specyficzne dla powojennych osiedli mieszkaniowych albo dla poprzemysłowych nieużytków, występujących samoistnie lub w powiązaniu z wielorodzinną zabudową. W strefie tej istnieją problemy typowe dla monofunkcyjnej zabudowy mieszkaniowej (sypialnie miejskie), które wymagają interwencji, o różnym charakterze (integracja społeczna, modernizacja zasobu mieszkaniowego, walka z patologiami społecznymi, przekształcenie przestrzeni publicznych i wprowadzenie nowych elementów o terapeutycznym/korygującym znaczeniu: np. placów zabaw, boisk, likwidacji barier dla osób niepełnosprawnych, wyrównywanie szans grup zmarginalizowanych, przyciąganie przedsiębiorców i tworzenie miejsc pracy). W strefie tej występują również zjawiska wynikające z uciążliwej działalności gospodarczej albo zagrożeń (dysfunkcji), które niesie długotrwałe nieużytkowanie obiektów/terenów poprzemysłowych (stąd ważnym elementem rewitalizacji powinno być wywołanie transformacji terenów przemysłowych – adaptacja budynków/terenów dla wytwórczości lub usług). 

Rycina 4. II Strefa rewitalizacji (źródło: UM w Bielsku-Białej, fot. Paweł Sowa)

Rycina 5. Strefy rewitalizacji obszarów miejskich w Bielsku-Białej (źródło: Wydział Informatyki UM w Bielsku-Białej)

Działania w ramach PROM obejmują sferę społeczną, gospodarczą, funkcjonalno-przestrzenną, techniczną, jak również środowiskową. W Programie Rewitalizacji Obszarów Miejskich w Bielsku-Białej na lata 2014-2021 (kontynuacja PROM 2007-2013), wytyczone zostały trzy cele strategiczne, które konsekwentnie są realizowane od 2007 roku:

• Rozwój infrastrukturalno-przestrzenny z zachowaniem dziedzictwa kulturowego,
• Aktywizacja gospodarcza obszarów rewitalizowanych,
• Zapobieganie problemom społecznym i patologiom na obszarach objętych rewitalizacją.

Cele te są zbieżne z Celem 11. zrównoważonego rozwoju. Zdiagnozowane w PROM potrzeby rewitalizacyjne wskazują, które kierunki działań powinny być preferowane przy wdrażaniu projektów rewitalizacyjnych mających na celu eliminację lub ograniczenie zjawisk kryzysowych:

• niekorzystna struktura demograficzna: wyhamowanie depopulacji – zahamowanie odpływu mieszkańców i przyciągnięcie nowych, szerszy dostęp do zajęć aktywizujących i specjalistycznej pomocy społecznej dla osób sędziwych, dostęp do specjalistycznej pomocy społecznej dla rodzin wielopokoleniowych i opiekunów osób sędziwych;
• wykluczenie i marginalizacja: wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych, dorosłych i dzieci, szerszy dostęp do zajęć dla grup zagrożonych wykluczeniem lub marginalizacją, poprawa dostępu do specjalistycznej pomocy społecznej;
• dezintegracja i zachowania aspołeczne: ograniczenie występowania uzależnień, przestępczości i popełniania wykroczeń, podaż różnorodnych usług społecznych, aktywizacja lokalnych społeczności;
• niska aktywność ekonomiczna ludności: zwiększenie szans na zatrudnienie, zwiększenie mobilności ludności i ułatwienie poruszania się po mieście, aktywizacja zawodowa mieszkańców;
• niezadowolenie z warunków życia: poprawa warunków mieszkaniowych oraz jakości przestrzeni publicznych, podaż różnorodnej oferty kulturalnej i sportowo-rekreacyjnej w obiektach o dobrym standardzie, zwiększenie dostępności do obiektów użyteczności publicznej i instytucji dla osób ze szczególnymi potrzebami, prowadzenie kompleksowej, skoordynowanej modernizacji i rozwoju infrastruktury miejskiej.

Konieczność prowadzenia działań rewitalizacyjnych wynikała ze Strategii rozwoju Bielska-Białej do 2020 roku. W Strategii Bielska-Białej do 2030 roku rewitalizacja wskazana jest jako jeden z lokalnych obszarów strategicznej interwencji. Podstawą do uznania tych działań za istotne była opracowana w 2019 roku Zintegrowana diagnoza miasta Bielska-Białej na potrzeby opracowania strategii rozwoju miasta, gminnego programu rewitalizacji (GPR) (na podstawie ustawy o rewitalizacji) oraz Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych miasta Bielska-Białej.

Rozdział 2. Charakterystyka Celu 11. Zrównoważone miasta i społeczności z perspektywy Bielska-Białej

Począwszy od lat 90. XX wieku rewitalizacji w Bielsku-Białej przyświecają te same założenia:

• powstrzymanie dewastacji fizycznej i społecznej, zahamowanie niekorzystnych mechanizmów regulujących obecnie warunki życia i pracy ludzi oraz efektywniejsze gospodarowanie istniejącymi zasobami,
• aktywizacja zawodowa i społeczna mieszkańców, 
• poprawa warunków życia i pracy, 
• poprawa stanu technicznego obiektów, w tym wyposażenie obiektów w nowe instalacje i urządzenia; wiąże się z tym problem kompleksowej, skoordynowanej modernizacji i rozwoju infrastruktury miejskiej, 
• poprawa ładu przestrzennego, estetyki obiektów i ich otoczenia (w tym: zagospodarowania placów miejskich, kształtowania nawierzchni, elementów małej architektury i detalu architektonicznego), 
• stworzenie mechanizmów zapewniających wpływ na kształtowanie funkcji w obiektach i ich zespołach; preferowane funkcje na Starówce to: mieszkalnictwo oraz usługi nieuciążliwe, zwłaszcza w zakresie kultury, gastronomii i turystyki, ochrona obiektów i lokali w ramach tradycji miejsca, 
• zmiana struktury własnościowej oraz jej uporządkowanie (obecny stan uniemożliwia racjonalne i skuteczne gospodarowanie zasobami), 
• prowadzenie prac w oparciu o programy zintegrowane z polityką ogólnomiejską, że szczególnym zwróceniem uwagi na potencjał Starówki w zakresie świadczenia usług gastronomicznych, turystycznych oraz kultury,
• zachowanie i przywrócenie Starówce jej historycznych wartości urbanistycznych i architektonicznych łącznie z ochroną wartości kulturowych, zabytkowej substancji, historycznych układów przestrzennych w zespole i obiektach krajobrazu kulturowego, 
• poprawa stanu bezpieczeństwa,
• poszerzenie wiedzy o zabytkach zlokalizowanych na obszarze rewitalizacji.

Bielsko-Biała rewitalizację prowadzi jako działania kompleksowe, horyzontalne, które umiejscowione są w dokumentach strategicznych miasta. Dąży do takiego rozwoju, który stworzy szansę na tworzenie nowych miejsc pracy, wzrostu jakości życia mieszkańców obszaru zdegradowanego i zmniejszenia skali ubóstwa. Zaplanowane działania na obszarze rewitalizacji mają przyczynić się do zrównania poziomu życia mieszkańców tego obszaru i rozwoju przestrzennego porównywalnego z mieszkańcami i obszarem pozostałej części miasta. Aby wyhamować proces depopulacji, nadrzędnym celem jest wdrażanie polityki zrównoważonego rozwoju w sferze poprawy jakości życia mieszkańców, która będzie zachętą do zamieszkiwania na obszarze rewitalizacji – śródmieściu Bielska-Białej. Obecnie jako jedno z pierwszych w kraju miasto stara się zintegrować nową strategię (zgodną z wymogami znowelizowanej ustawy) z programem rewitalizacji. Ponadto działania w PROM nie skupiają się tylko na działaniach publicznych, a w dużym stopniu składają się z projektów sektora prywatnego (około połowa projektów). Miasto Bielsko-Biała dokumenty dotyczące procesu rewitalizacji od początku tworzy w modelu partycypacyjnym – włączając mieszkańców na każdym etapie prac: przy delimitacji obszaru rewitalizacji, przy tworzeniu dokumentu, na etapie wdrażania – realizacji. Prawie połowa projektów PROM jest zgłoszona, realizowana i finansowana przez podmioty prywatne co pozwala na uzyskanie efektu synergii.

Działanie takie przyniosło korzyści w postaci zaangażowania w cały proces szerokiego grona interesariuszy. Dlatego aktualnie wszystkie dokumenty strategiczne miasta, z którymi spójny musi być gminny program rewitalizacji opracowywane są w modelu partycypacyjnym.

Dotychczasowy system gromadzenia i analizy danych pozwalał na ujmowanie zjawisk kryzysowych w podziale na jednostki pomocnicze miasta – osiedla. Aktualnie miasto zdecydowało się na gromadzenie danych w podziale na jednostki urbanistyczne miasta, których wyznaczono 88. Taki podział pozwoli bardziej precyzyjnie wyznaczyć te obszary, na których koncentracja zjawisk kryzysowych jest największa. Podejście takie jest wynikiem ustawowych ograniczeń powierzchniowych i ludnościowych obszaru rewitalizacji i pozwoli skierować interwencję na tereny będące w największym kryzysie zamieszkałe przez osoby zagrożone marginalizacją czy wykluczeniem społecznym. Aby odnieść konkretne zjawisko do przestrzeni, Zintegrowana diagnoza miasta Bielska-Białej została opracowana z wykorzystaniem narzędzi geoprzestrzennych – programu QGIS.

Aby zachować ciągłość działań rewitalizacyjnych – komplementarność międzyokresową, miasto Bielsko-Biała planuje przystąpić do opracowania gminnego programu rewitalizacji na podstawie ustawy z dnia 9 października 2015 roku o rewitalizacji. Podstawą delimitacji obszaru rewitalizacji będzie przyjęty w Strategii Rozwoju Bielska-Białej obszar zdegradowany. Kontynuowane będą działania w zakresie rewitalizacji przestrzeni miejskich, których skuteczność zostanie zwiększona poprzez możliwość wykorzystania instrumentów określonych w ustawie o rewitalizacji. Nowy model rewitalizacji Bielska-Białej – tzw. Rewitalizacji 3.0 – Rewitalizacji Oddolnej – zakładającej skierowanie większego wsparcia dla oddolnych inicjatyw mieszkańców oraz angażowanie w większym zakresie środków prywatnych w działania rewitalizacyjne. W dalszym ciągu kontynuowane będą działania mające na celu ochronę oraz poprawę estetyki przestrzeni miasta. Głównymi instrumentami planowanymi do wykorzystania w tym zakresie będą: inwentaryzacja obiektów zabytkowych, miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego oraz uchwała krajobrazowa.

Realizacja zadań związanych z rewitalizacją przestrzeni miejskich, w tym poprzemysłowych, rozumiana jest jako proces o charakterze społecznym, gospodarczym, przestrzenny i środowiskowym, aktywnie angażujący społeczność lokalną. Preferowane będą działania rewitalizacyjne o kompleksowym (pod względem przedmiotowym i przestrzennym) charakterze, zamiast działań punktowych i jednostkowych.

Rycina 6. Porównanie aktualnego i planowanego obszaru rewitalizacji (źródło: Wydział Strategii i Rozwoju Gospodarczego, oprac. Witold Olszanicki)  

Rozdział 3. Modelowa lokalność na przykładzie działań Bielska-Białej w Celu 11. Zrównoważone miasta i społeczności

3.1. Działania Bielska-Białej w drodze do realizacji Celu 11. Zrównoważone miasta i społeczności

Bielsko-Biała było jeszcze w latach 90. XX wieku jednym z pionierów rewitalizacji w Polsce. Działania rewitalizacyjne prowadzone są w sposób kompleksowy z udziałem wielu interesariuszy. Przeprowadzona diagnoza pokazała, że jednym z warunków rozwoju miasta jest dalsza kompleksowa rewitalizacja służących ożywieniu obszarów zdegradowanych, a także ponowne zagospodarowanie obiektów poprzemysłowych wymagających adaptacji do nowych funkcji. Służy to poprawie jakości życia mieszkańców zamieszkujących te obszary.

Działania te sprzyjają wyrównaniu poziomu życia mieszkańców obszaru rewitalizacji do poziomu życia w pozostałych osiedlach miasta, a także sprzyjają włączeniu społecznemu mieszkańców zagrożonych wykluczeniem społecznym lub marginalizacją. Ponadto prowadzenie polityki zrównoważonego rozwoju wzmacnia konkurencyjność miasta zarówno pod względem gospodarczym, ekonomicznym, jak i społecznym dzięki spójności społecznej oraz wzmacnianiu postaw obywatelskich, uwzględniając głos mieszkańców w planowaniu działań strategicznych. Do końca 2021 roku działania na obszarze rewitalizacji prowadzone są na podstawie Programu Rewitalizacji Obszarów Miejskich w Bielsku-Białej na lata 2014-2021 (kontynuacja PROM 2007-2013), opracowanego na podstawie ustawy o samorządzie gminnym i zatwierdzonych przez Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju Wytycznych w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych na lata 2014-2020.

Przewiduje się, że w nowym programie rewitalizacji większą uwagę poświęci się działaniom ukierunkowanym na ochronę oraz poprawę estetyki przestrzeni miasta, tak aby niwelować zróżnicowania wewnątrzmiejskie. W celu kontynuacji polityki rewitalizacyjnej w Strategii wyznaczono obszar zdegradowany. Kolejno planowane jest wyznaczenie do końca 2023 roku obszaru rewitalizacji w oparciu o przepisy ustawy o rewitalizacji, a następnie opracowanie GPR, który wskaże kierunki i działania niezbędne do podjęcia w celu niwelowania niekorzystnych zjawisk społecznych, gospodarczych, przestrzennych, środowiskowych i infrastrukturalnych na obszarze rewitalizacji.

Historia procesu rewitalizacji w Bielsku-Białej jest długa, a efekty są widoczne we wszystkich wymiarach rewitalizacji. Działania miasta związane z rewitalizacją i prowadzące do osiągnięcia Celu 11. Zrównoważone miasta i społeczności można pokrótce scharakteryzować w układzie kolejnych programów i realizowanych działań infrastrukturalnych i społecznych:

•  „Nowa Starówka – Nowe Szanse. Rewitalizacja Bielskiej Starówki – I etap” – 2006 rok

Bielska Starówka należała do jednej z bardziej zdewastowanych dzielnic Bielska-Białej. Do głównych problemów, które miały być rozwiązane należało zniesienie braku dostępności do zmodernizowanej, zgodnej z przyjętymi standardami sieci kanalizacyjnej, gazowej, cieplnej, elektroenergetycznej, telekomunikacyjnej.

Przedmiotem projektu była modernizacja sieci uzbrojenia terenu modernizacja nawierzchni i oświetlenia w ulicach Celna, Piwowarska i Cieszyńska do pl. św. Mikołaja oraz przebudowa płyty Rynku Starego Miasta. Przebudowa rynku obejmowała: wymianę sieci uzbrojenia terenu i nawierzchni, wykonanie oświetlenia, wykonanie ekspozycji archeologicznej budynku „Wagi Miejskiej” i zabytkowej studni kamiennej, budowę zespołu Fontanny z repliką figury Neptuna, zegarem i ciekiem wodnym, rekonstrukcję pomnika Św. Jana Nepomucena, wykonanie elementów małej architektury.

• „Zwiedzaj i wypoczywaj. Rewitalizacja Starówki i Parku Słowackiego w Bielsku-Białej – etap II” – 2012 rok

W ramach projektu przeprowadzona została rewitalizacja obszarów zdegradowanych w centrum Bielska-Białej (Bielska Starówka i Park Słowackiego) wraz z przystosowaniem ich do pełnienia nowych funkcji gospodarczych, społecznych, kulturalnych, turystycznych i rekreacyjnych oraz edukacyjnych. Zapomnianym, historycznym zakątkom Starówki nadano nowy charakter i wkomponowano je na stałe w unikalny krajobraz Starego Miasta, będącego sercem miasta. Rewitalizacja parku Słowackiego, modernizacja jego bazy sportowo – rekreacyjnej oraz tworzenie nowych miejsc wypoczynku na Starym Mieście pozwoliły osiągnąć wyższą jakość przestrzeni miejskiej i stworzyć miasto bardziej przyjazne mieszkańcom. Inwestycje umożliwiły ponowny rozkwit gospodarczy i turystyczny Śródmieścia.

• „Miejskie Centrum Usług Społecznościowych” – 2018 rok

Projekt był realizowany w latach 2018-2019 w celu zapewnienia lepszego dostępu do usług społecznych dla osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem. Projekt polegał na kompleksowym remoncie i adaptacji budynku przy ul. Wzgórze 14, na potrzeby Miejskiego Centrum Usług Społecznościowych wraz z zakupem niezbędnego wyposażenia. Obecnie w wyremontowanym budynku funkcjonuje Klub Seniora oraz Placówka Wsparcia Dziennego dla dzieci i młodzieży.

• „Nowe życie w starych – nowych budynkach” – 2019 rok – w trakcie realizacji

Projekt polega na rewitalizacji infrastrukturalnej obszarów zdegradowanych w samym sercu miasta Bielsko-Biała wraz z nadaniem im nowych funkcji społecznych i gospodarczych. W wyniku realizacji projektu, częściowej lub całkowitej zmianie ulegnie przeznaczenie niektórych z obiektów, powstaną nowe lokale użyteczności publicznej przeznaczone na działalność społeczną. Dodatkową siedzibę zyska Centrum Organizacji Pozarządowych. W poprzemysłowym kompleksie obiektów utworzone zostanie Centrum Seniora oraz dodatkowa powierzchnia dla potrzeb Urzędu Miejskiego. Powstanie również nowa powierzchnia biurowa przeznaczona pod wynajem komercyjny. Z działalności społecznej będą mogły skorzystać organizacje pozarządowe i osoby korzystające z ich wsparcia, jak również seniorzy, dzieci oraz młodzież. Kompleksowej modernizacji podlegać będą również mieszkania oraz pustostany znajdujące się w zabytkowych kamienicach, wyremontowane zostaną znajdujące się tam lokale przeznaczone na działalność komercyjną.

Równocześnie z działaniami infrastrukturalnymi realizowane były projekty społeczne. Poniżej znajdują się krótkie opisy projektów realizowanych na obszarze rewitalizacji.

• „Przeciw bezradności – lokalny system wsparcia aktywizacji zawodowej środowisk szczególnie zagrożonych wykluczeniem społecznym w Bielsku-Białej” – lata 2004-2005

Celem projektu było zwiększenie zatrudnienia i szans na znalezienie pracy wśród grup szczególnie zagrożonych wykluczeniem społecznym w tym: długotrwale bezrobotnych bezdomnych, uzależnionych od alkoholu po programie leczenia odwykowego. Uczestnicy brali udział  w indywidualnych rozmowach wspierająco – doradczych, w zajęciach grup wsparcia, podnieśli swoje kwalifikacje i nabyli nowe umiejętności, dzięki różnego rodzaju szkoleniom aktywizującym i zawodowym. W ramach Projektu stworzono Punkt Wsparcia Aktywności Zawodowej z potencjałem do przekształcenia w Klub Integracji Społecznej.

• „Aktywność popłaca – wsparcie i aktywizacja osób zagrożonych wykluczeniem społecznym” – lata 2007-2008

W wyniku realizacji projektu uczestnicy podnieśli swoje kwalifikacje, zyskali zawód; efektem wsparcia psychologicznego był wzrost samooceny i poczucia własnej wartości oraz aspiracji zawodowej; zwiększyła się odporność na stres i motywacja do aktywnego poszukiwania pracy.

• „Bielsko-Biała łączy ludzi” – lata 2008-2013

Projekt skierowany był do osób bezrobotnych, poszukujących pracy lub niepozostających w zatrudnieniu, będących w wieku aktywności zawodowej i korzystających ze świadczeń pomocy społecznej. Integralną część Projektu stanowił Program Aktywności Lokalnej na rzecz rozwoju i integracji społeczności lokalnej Osiedla Bielsko-Biała Śródmieście. Uczestnikami PAL były osoby młode – w wieku 15-25 lat, pochodzące ze środowisk zagrożonych wykluczeniem społecznym.

W ramach tego projektu prowadzone były następujące działania:

• animacja społeczności lokalnej poprzez prowadzenie edukacji oraz warsztatów kreatywności twórczej oraz inne imprezy i akcje o charakterze integracyjnym,
• edukacja liderów społeczności lokalnej, debaty społeczne,
• utworzenie Punktu Informacji Obywatelskiej, w którym prowadzone były nieodpłatnie porady prawne, rodzinne, psychologiczne,
• utworzenie Lokalnego Inkubatora Organizacji Pozarządowych,
• prowadzenie galerii twórczości osób niepełnosprawnych oraz kafejki integracyjnej, w której udostępnione były informacje o mieście i bieżąca prasa.

• „Zintegrowana Animacja Społeczna” – lata 2017-2020

Celem głównym Projektu było wzmacnianie aktywności i pobudzenie spójności społecznej mieszkańców obszaru rewitalizacji w ramach programów aktywności lokalnej. W ramach projektu prowadzono również wsparcie dla osób niepełnosprawnych poprzez usługi asystenckie oraz wsparcie dla osób bezrobotnych w ramach Centrum Integracji Społecznej.

3.2. Modelowa lokalność – dobra praktyka miasta

Ze względu na to, że działania rewitalizacyjne w Bielsku-Białej są prowadzone od wielu lat doświadczenie pozwala na wskazanie najbardziej istotnych z punktu widzenia programowania działań rewitalizacyjnych rozwiązań, które sprawdziły się i mogą posłużyć innym miastom w kształtowaniu polityk rewitalizacyjnych jako polityk zrównoważonego rozwoju.

Jednym z najtrudniejszych (ze względu na ograniczenia terytorialne i ludnościowe obszaru rewitalizacji) wyzwań stojących przed miastami jest dostępność danych w podziale wewnątrzmiejskim w odniesieniu do przestrzeni. Dane z BDL są agregowane na poziomie całej gminy co uniemożliwia ich wykorzystanie, np. przy delimitacji obszaru zdegradowanego i rewitalizacji, który ma limity powierzchniowe i ludnościowe. Dane te w znacznej części są danymi wrażliwymi są niezbędne do opracowania diagnoz służących m.in. do wyznaczenia obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji. Wyznaczenie jednostek urbanistycznych pozwoliło miastu Bielsko-Biała na pozyskanie danych w podziale wewnątrzmiejskim, a dokonanie anonimizacji zgromadzonych danych na wykorzystanie przy analizach delimitacyjnych. Dzięki wykorzystaniu bezpłatnego oprogramowania QGIS dane dotyczące wszystkich obszarów strategicznych miasta mogą zostać zwizualizowane na mapach i zobrazować dane zjawisko i jego natężenie w przestrzeni miasta.  Posłużyła temu Zintegrowana diagnoza miasta jaka została opracowana wyprzedzająco przed opracowaniem Strategii Rozwoju Miasta Bielska-Białej.

Miasto Bielsko-Biała od początku – na długo zanim zostało to uregulowane ustawowo – działania rewitalizacyjne prowadziło na podstawie dokumentów strategicznych, które były ze sobą zintegrowane. PROM był dokumentem operacyjnym do Strategii Rozwoju Miasta uwzględniającym m.in. działania społeczne prowadzone na podstawie Strategii Rozwiazywania Problemów Społecznych. Działania rewitalizacyjne prowadzone w Bielsku-Białej obejmują kreatywne łączenie sfery społecznej z niezbędną poprawą warunków życia i tkanki miejskiej, a także wpływają na ożywienie gospodarcze obszarów rewitalizacji. Pozwoliło to na osiągnięcie celów rewitalizacji zarówno w aspekcie społecznym, gospodarczym, jak i infrastrukturalno-technicznym. Podobne podejście zostało zastosowane w programowaniu funduszy UE na lata 2007-2013 i 2014-2020, gdzie warunkiem udzielenia wsparcia na działania infrastrukturalne była realizacja działania prospołecznego. Nastąpił podział finansowania UE na dwa oddzielne fundusze. Tym działaniem narzucono beneficjentom sposób postrzegania i realizowania działań rewitalizacyjnych w formule Rewitalizacja 2.0.

Trzecim istotnym aspektem skuteczności działań rewitalizacyjnych, który można potraktować jako działania w formule Rewitalizacja 3.0 jest realne włączenie interesariuszy w proces rewitalizacji w formie współdecydowania/współrealizacji. Jest to najwyższy stopień partycypacji obywatelskiej ze względu na pełne partnerstwo pomiędzy władzą a obywatelami zgodnie  z zasadą, że: „ludzie wiedzą lepiej, czego im potrzeba” polegającą na przekazaniu im części kompetencji (ale i tym samym odpowiedzialności) dotyczących podejmowanych działań  i decyzji. W każdej z edycji PROM Projektodawcy wskazywali na etapie tworzenia dokumentu, jakie projekty chcą realizować. We własnym zakresie ubiegali się o pozyskanie środków na sfinansowanie projektów, realizowali je i rozliczali.   Miasto w tym procesie występowało  w podwójnej roli jako operator programu, m.in. opracowujący dokument, na podstawie którego realizowane są działania na obszarze rewitalizacji, a także realizator części projektów w nim zawartych.  Jest to innowacyjne podejście, ponieważ niewiele programów rewitalizacji zawiera tak dużą liczbę projektów (prawie połowa) zgłoszonych  i realizowanych jest przez sektor prywatny.

3.3. Opis projektu w ramach ,,Planu Działań dla Miast. Modelowa lokalność’’

3.3.1. Krótka charakterystyka projektu

Obecnie Bielsko-Biała stoi przed koniecznością opracowania gminnego programu rewitalizacji, zgodnego z ustawą o rewitalizacji, który wskaże kierunki i działania niezbędne do podjęcia w celu niwelowania niekorzystnych zjawisk społecznych, gospodarczych, przestrzennych, środowiskowych i infrastrukturalnych na obszarze rewitalizacji.  Niezbędne jest opracowanie Oceny końcowej realizacji PROM na lata 2014-2021 obejmującej stan wdrażania projektów ujętych w PROM w latach 2014-2021 i osiągnięcia celów Programu. Działanie to pozwoli na wyciągnięcie wniosków, czy w wyniku realizacji PROM doszło do osiągnięcia zadowalającego poziomu celów rewitalizacji na obszarze rewitalizacji. Należy zastanowić się nad ewentualną zmianą obszaru rewitalizacji. W wyniku przeprowadzonej w 2019 roku Zintegrowanej diagnozy miasta wyznaczony został obszar zdegradowany, a rewitalizacja została wskazana jako obszar strategicznej interwencji kluczowy dla rozwoju gminy – OSI lokalne. Przeprowadzona diagnoza pokazała, że jednym z celów rozwojowych miasta jest potrzeba kontynuacji kompleksowych działań rewitalizacyjnych służących ożywieniu obszarów zdegradowanych. Przesłanką do podjęcia takich działań jest również wzrastająca liczba terenów i obiektów poprzemysłowych wymagających adaptacji do nowych funkcji. Dzięki temu będzie można zapewnić spójność pomiędzy Strategią Bielska-Białej do 2030 roku (co jest wymogiem ustawy o rewitalizacji), która jest dokumentem ogólnym, dla której GPR stanie się dokumentem operacyjnym – wykonawczym.

Nowy model rewitalizacji Bielska-Białej – tzw. Rewitalizacji 3.0 – Rewitalizacji Oddolnej  – zakładającej skierowanie większego wsparcia dla oddolnych inicjatyw mieszkańców oraz angażowanie w większym zakresie środków prywatnych w działania rewitalizacyjne. Dokument będzie opracowywany, tak jak dotychczas w modelu partycypacyjnym, przy udziale szerokiego grona interesariuszy. Pozwoli również projektodawcom na ubieganie się o środki finansowe w nowej perspektywie finansowania UE na lata 2023-2027.

3.3.2. Realizacja i wdrażanie

W ramach zadania planuje się przeprowadzenie analizy metodą ilościową – określenie bieżącej wartości wskaźników statystycznych – przyjętych w PROM. Monitoring będzie dopełniony przeprowadzeniem badania metodą analizy jakościowej, tj. zbadany zostanie odbiór społeczny PROM wykonany metodą ankietową, a także monitoring zmian w fizjonomii obszaru rewitalizacji. Zaplanowano wykonanie dokumentacji fotograficznej projektów ujętych w Programie. W efekcie podjętych działań i na podstawie zebranego materiału zostanie dokonana analiza stopnia wdrożenia PROM, ocena końcowa jego realizacji oraz zostaną sformułowane rekomendacje do dalszych prac już na podstawie gminnego programu rewitalizacji.

3.3.3. Produkty/rezultaty z odniesieniem do wskaźników zrównoważonego rozwoju

Realizacja projektu powinna skutkować opracowaniem oceny końcowej realizacji PROM na lata 2014-2021 obejmującej stan wdrażania projektów ujętych w PROM w latach 2014-2021 i osiągnięcia celów programu. Pozwoli to na sformułowanie rekomendacji do dalszych działań w kontekście planowanego do opracowania nowego dokumentu.

Produktem projektu będzie raport pod roboczą nazwą „Ocena końcowa realizacji PROM – lata 2014-2021” obejmującej stan wdrażania projektów ujętych w PROM w latach 2014-2021. Projekt przyczyni się do poznania aktualnej sytuacji mieszkańców obszaru rewitalizacji. Pokaże, w jaki sposób zdiagnozowane zjawiska kryzysowe zostały zniwelowane poprzez zrealizowane projekty oraz czy sytuacja obszaru rewitalizacji uległa na tyle poprawie, aby uznać go za obszar niewymagający interwencji rewitalizacyjnej.

Rozdział 4. Deklaracja kierunku dalszego działania w ramach Dziedzictwa WUF11 (WUF11 Legacy) w latach 2023-2024

Miasto Bielsko-Biała planuje kontynuować prace w ramach tzw. Dziedzictwa WUF11 poprzez działania rewitalizacyjne planowane do realizacji na podstawie gminnego programu rewitalizacji, którego opracowanie zaplanowano na lata 2022-2023.

Ocena końcowa realizacji PROM na lata 2014-2021 obejmująca stan wdrażania projektów ujętych w PROM w latach 2014-2021 i osiągnięcie celów programu jako główny produkt Planu Działań dla Miast w Bielsku-Białej w naturalny sposób będzie wykorzystana w dalszych działaniach rewitalizacyjnych w mieście. Wyniki tej analizy, jak również zamieszczone w niej rekomendacje zostaną uwzględnione przy opracowaniu kolejnej edycji programu rewitalizacji, zarówno pod kątem organizacyjnym, jak i merytorycznym. Oczekuje się, że dzięki wynikom tej analizy uniknie się słabych punktów procesu rewitalizacji. Gromadzenie danych w podziale wewnątrzmiejskim pozwoli natomiast na bieżące monitorowanie zmian społeczno-gospodarczych zachodzących na obszarze rewitalizacji i bieżące reagowanie na ewentualnie zaistniałe zjawiska kryzysowe.

Rozdział 5. Rekomendacje na bazie doradztwa

Miasto Bielsko-Biała będzie rekomendowało innym miastom poszerzoną analizę efektów wcześniejszych programów rewitalizacji zrealizowana we własnym zakresie z wykorzystaniem doradztwa eksperckiego. W tym celu niezbędne jest opracowanie bazy danych w podziale wewnątrzmiejskim, które miałoby odzwierciedlenie przestrzenne i byłoby spójne z metodologią wyznaczania obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji. Nie wszystkie miasta stać na finansowanie i organizację ewaluacji ex post programu rewitalizacji. W tej sytuacji, posiadanie bazy danych w podziale wewnątrzmiejskim i skorzystanie z pomocy doradczej zewnętrznych specjalistów wydaje się rozwiązaniem szczególnie korzystnym. Ponadto, miasto może dzielić się doświadczeniami z długoletniego prowadzenia procesu rewitalizacji.