Częstochowa

Wstęp

Towarzyszący 11. Światowemu Forum Miejskiemu „Plan Działań dla Miast. Modelowa lokalność” (PDM) to program unikatowy w skali europejskiej. Łączy ponad sto polskich miast, które w różnorodny sposób odpowiadają na lokalne wyzwania zgodne z celami zrównoważonego rozwoju określonymi w Agendzie 2030. Jego celem jest włączenie polskich miast w światową dyskusję na temat trendów zrównoważonej urbanizacji oraz popularyzacja ich wdrażania w ramach zadań własnych miast.

Kryterium kwalifikacji do programu stanowiły dotychczasowe osiągnięcia miast w wybranym celu zrównoważonego rozwoju Agendy 2030. O unikatowym charakterze „Planu Działań dla Miast” przesądza przedstawienie w jednej inicjatywie bogactwa różnorodnych doświadczeń, którymi polskie miasta mogą dzielić się z innymi. Program PDM prowadzony był równolegle do prac nad nową Krajową Polityką Miejską 2030 i stanowi jeden z projektów strategicznych ujętych w KPM 2030. Pokazuje dobre praktyki wypracowane już przez polskie miasta w ostatnich latach, aby mierzyć się z wyzwaniami w 17 celach, w tym ubóstwem mieszkańców, nierównościami społecznymi, barierami w rozwoju gospodarczym czy zmianami klimatu. Jednocześnie jak w soczewce dokument skupia się na 2022 roku i ukazuje bogactwo projektów zaplanowanych w miastach na ten rok. Chociaż Światowe Forum Miejskie trwa kilka dni, poprzez te działania jest obecne w ponad 100 polskich miastach przez cały okres realizacji „Planu Działań dla Miast”.

Częstochowa bierze udział w Programie „Plan Działań dla Miast. Modelowa lokalność” z projektem „Angażowanie interesariuszy na rzecz opartego na wiedzy, zrównoważonego i społecznie odpowiedzialnego gospodarowania miejskim zasobem mieszkaniowym”, co przyczyni się do pozostawienia trwałego wkładu w wypracowanie wspólnej wizji zrównoważonego rozwoju polskich miast dzięki wymianie doświadczeń. Włączając się w światowy trend zrównoważonej przemiany przestrzeni miejskich oraz realizując projekt w ramach „Planu Działań dla Miast”, Częstochowa uczestniczy w dyskusji na temat rozwoju terenów zurbanizowanych oraz tworzenie platformy dla systematycznego udoskonalania i wdrażania dobrych wzorców w lokalnych politykach miejskich. PDM ma na celu upowszechnienie dobrych praktyk zaczerpniętych ze zrealizowanych przedsięwzięć wypełniających Cele Zrównoważonego Rozwoju ONZ oraz promocję osiągnięć poszczególnych miast w ich wypełnianiu, istotnych z perspektywy miast oraz szukania odpowiedzi na lokalnie występujące problemy, niezależnie od skali projektów lub działań.

Działania Częstochowy realizowane w ramach „Planu Działań dla Miast” w projekcie „Angażowanie interesariuszy na rzecz opartego na wiedzy, zrównoważonego i społecznie odpowiedzialnego gospodarowania miejskim zasobem mieszkaniowym” odwołują się do Celu 1. Zrównoważonego Rozwoju, tj. Koniec z ubóstwem. Realizacja tego projektu wpisuje się w rozstrzygnięcia strategiczne w dokumentach strategicznych Częstochowy wymienionych w raporcie. Zapraszamy do lektury raportu i zapoznania się z wyzwaniami i osiągnięciami Częstochowy.

Rozdział 1. Przyczyny podjęcia przez miasto Częstochowa działań w Celu 1. Koniec z ubóstwem

1.1. Krótka charakterystyka miasta

Częstochowa jest miastem na prawach powiatu położonym w północnej części województwa śląskiego, będącym siedzibą powiatu częstochowskiego. Pomimo administracyjnej przynależności do województwa śląskiego miasto historycznie kulturowo i etnicznie należy do Małopolski. Miasto liczy 217 530 mieszkańców (BDL GUS, 2020). Od połowy lat 90. XX wieku liczba mieszkańców miasta systematycznie spada. Miasto jest położone nad Wartą, na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.

Rycina 1. Logo miasta Częstochowy (źródło: UM Częstochowy)

Pierwsze wzmianki o mieście pochodzą z początku XIII wieku, jednak osadnictwo istniało tu już w epoce brązu. Miasto będące później ważnym ośrodkiem handlowym na szlaku wiodącym z Rusi i Wołoszczyzny na Dolny Śląsk i Saksonię w XIV wieku zostało lokowane na prawie niemieckim przez Kazimierza Wielkiego. Dalszy rozwój miejscowości umożliwił również przywilej wydobywania rudy i przetapiania jej w żelazo. Sprzyjało mu również położenie nad Wartą i obecność pobliskiego klasztoru, wokół którego rozwijała się osada, która otrzymała prawa miejskie w 1717 roku, a następnie w 1826 roku została połączona z miastem. Najintensywniejszy rozwój miasta nastąpił w czasach rewolucji przemysłowej, dzięki obecności Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, powstawało tu wtedy wiele fabryk, nastąpił również rozwój rzemiosła bazującego na wcześniejszych tradycjach. Pod koniec XIX wieku miasto było jednym z najdynamiczniej rozwijających się ośrodków przemysłowych i czwartym pod względem wielkości miastem Królestwa Polskiego.

Współcześnie Częstochowa ma bogate zaplecze akademickie. Współpracujące z biznesem i przemysłem uczelnie wyższe to duża przewaga inwestycyjna miasta, w którym się znajdują. Kadry kształcone na kierunkach studiów konsultowanych z przedsiębiorcami i dedykowanych branżom obecnym w mieście to bardzo potrzebny, ale nie zawsze powszechny kierunek działań samorządów. W Częstochowie, od 2013 roku działa Program Akademicka Częstochowa, w ramach którego samorząd przyznaje uczelniom państwowym dotacje na promocję oraz na działania inwestycyjne. Celem partnerstwa jest realizacja wspólnych działań, takich jak: prowadzenie projektów badawczych i prac B+R, prac rozwojowych, projektów edukacyjnych, organizowanie gościnnych wykładów i konferencji czy opiniowanie propozycji nowych kierunków studiów i studiów podyplomowych. Współpraca Urzędu Miasta Częstochowa, Zakładu Gospodarki Mieszkaniowej TBS w Częstochowie sp. z o.o., a także współpraca Miejską Komendą Policji w Częstochowie, Miejskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej, Fundacją Adullam, Fundacją dla Rozwoju z naukowcami z Politechniki Częstochowskiej Wydziału Zarządzania pozwoliła na wprowadzenie praktycznych zmian w życiu społecznym i gospodarczym Częstochowy.

W Częstochowie współpraca między samorządem, światem nauki i biznesem to jeden z niezbędnych elementów zrównoważonego rozwoju regionu.

Miasto oferuje konkurencyjne także koszty prowadzenia działalności gospodarczej, ma dobre położenie geograficzne i dwie strefy ekonomiczne w trzech lokalizacjach. To tylko niektóre atuty miasta jako miejsca dla lokowania inwestycji. Częstochowa słynęła zawsze z przemysłu tekstylno-włókienniczego i metalurgicznego obecnie wiodąca jest branża motoryzacyjna, paliwowo-energetyczna i szklana ale również branża usług dla biznesu to kolejny z sektorów, który prężnie się rozwija. Poza ulgami podatkowymi wynikającymi z pozwolenia na działalność w SSE, miasto oferuje atrakcyjne zwolnienia z podatku od nieruchomości dla przedsiębiorców tworzących nowe miejsca pracy. Częstochowskie tereny inwestycyjne są w sferze działania Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej S.A., która w rankingu FDI Business Financial Times 2019 została uznana najlepszą strefą w Europie. W ciągu 2019 roku na terenach strefowych powstały nowe miejsca pracy. W sumie, od 2014 roku, czyli od czasu funkcjonowania terenów SSE w Częstochowie do końca 2019 roku przeprowadzono 31 przetargów i rokowań, w wyniku których:

• utworzono co najmniej 1100 nowych miejsc pracy,
• zachowano 5700 istniejących miejsc pracy,
• zadeklarowano nakłady w wysokości ponad 1 miliard 355 milionów 500 000 zł.

Przy 28 mln zł nakładów z budżetu miasta, przeznaczonych na uzbrojenie i przygotowanie terenów specjalnych stref ekonomicznych, rozwojowe korzyści dla Częstochowy i jej mieszkańców są wymierne i oczywiste. Częstochowa stanowi jeden z największych i najbardziej chłonnych rynków pracy w regionie. Miasto jest siedzibą ponad 27 000 podmiotów gospodarczych działających w różnych branżach, w tym ponad dwustu średniej wielkości i ponad trzydziestu dużych zakładów. Przedsiębiorstwa z kapitałem polskim i zagranicznym generują zapotrzebowanie na wyspecjalizowaną kadrę, dobrych rzemieślników, a także pracowników sezonowych i dorywczych. W Częstochowie oferty pracy kierowane są więc do osób o różnym stopniu wykształcenia, studentów, pracowników fizycznych czy biurowych. Mówi się o dobrej kondycji rynku pracy w Częstochowie na tle statystyk całego kraju. Świadczy o tym niski wskaźnik bezrobocia, niższy nawet na tle i tak wyróżniającego się pod tym względem Śląska. Przykładowo, pod koniec marca 2021 roku stopa bezrobocia w Częstochowie była na poziomie 4,5%. W tym samym czasie wskaźnik dla województwa śląskiego wynosił 5,1%, a dla Polski – 6,4%.

Ze statystyk opublikowanych przez częstochowski Powiatowy Urząd Pracy wynika, że pandemia znacząco wpłynęła na lokalny rynek pracy. Stopa bezrobocia w Częstochowie w styczniu 2020 roku wynosiła 3%, a następnie zaczęła gwałtownie wzrastać i w grudniu zatrzymała się na poziomie 4,2%. Niestety, rok 2021 nie przyniósł żadnej poprawy. Najnowsze statystyki wskazują, że bezrobocie w kwietniu 2021 roku wynosiło 4,4%. Sytuacja w Częstochowie jest jednak dużo lepsza od wojewódzkiej i powiatowej, gdzie wskaźniki pokazały aż 8,1%.

Mimo że Częstochowa stanowi jeden z największych i najbardziej chłonnych rynków pracy w regionie, miasto boryka się z bezrobociem. Poszukiwane zawody to przede wszystkim wysoko wyspecjalizowani specjaliści z branży budowlanej, medycznej, edukacyjnej czy finansowo-księgowej np. inżynierowie budownictwa, lekarze i pielęgniarki, specjaliści ds. finansowo księgowych czy nauczyciele szkół specjalnych i oddziałów integracyjnych. Praca na tych stanowiskach wymaga wykształcenia wyższego oraz doświadczenia. w Częstochowie bezrobocie dotyczy przede wszystkim osób z wykształcenie policealnym i zasadniczym zawodowym (24,8%), gimnazjalnym, podstawowym i niższym (23,7%) oraz zasadniczym zawodowym (23,5%). Miasto realizuje politykę prorodzinną celem zmieszania bezrobocia, zapobiegania przemocy w rodzinie oraz waliki z ubóstwem. 

Miasto jest zatem ważnym ośrodkiem gospodarczym, kulturalnym, usługowym i administracyjnym o znaczeniu regionalnym oraz miastem akademickim z rozbudowaną infrastrukturą i zapleczem społeczno-ekonomicznym. Jest centralnym ośrodkiem aglomeracji częstochowskiej, dobrze skomunikowanym z resztą kraju. Przebiega przez nie m.in. autostrada A1 oraz dwie linie kolejowe – Lubliniec-Kielce i Warszawa Centralna-Katowice.

Rycina 2. Specjalne Strefy Ekonomiczne w Częstochowie (źródło: Strefy ekonomiczne; czestochowa.pl)

Komunikacja miejska w Częstochowie to system kilkudziesięciu linii autobusowych i tramwajowych funkcjonujących w granicach miasta Częstochowa i okolicznych gminach, organizowany na zlecenie miasta przez Miejski Zarząd Dróg i Transportu w Częstochowie. Jedynym przewoźnikiem jest Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne w Częstochowie. Na system składają się 3 dzienne linie tramwajowe miejskie, 26 dziennych linii autobusowych miejskich, 8 dziennych linii autobusowych podmiejskich, 1 nocna linia autobusowa miejska, 4weekendowe nocne linie autobusowe miejskie. Dziennie z usług komunikacji publicznej organizowanej przez miasto korzysta w mieście i regionie 96 000 osób. Komunikacja miejska gminy realizuje potrzeby mieszkańców, tworząc dogodne połączenia transportowe związane z przemieszczaniem do i z pracy, do i ze szkół, w celach bytowych czy też w celach rekreacyjnych.

Miasto Częstochowa przyjęła Wieloletni program gospodarowania mieszkaniowym zasobem Gminy Miasta Częstochowy na lata 2021-2025 (obowiązuje on od 24 grudnia 2020 roku). Działania opisane w programie mają na celu poprawę wykorzystania i racjonalne gospodarowanie mieszkaniowym zasobem gminy. Zgodnie z programem gmina będzie kontynuować działania zmierzające do zwiększenia liczby lokali mieszkalnych. W planach jest budowa, modernizacja, remonty budynków i lokali, jak również zakup lub wynajem mieszkań od innych podmiotów. Pozwoli to na prowadzenie skuteczniejszej polityki mieszkaniowej, ukierunkowanej na zapewnienie mieszkań osobom o niskich dochodach z uwzględnieniem szczególnych potrzeb. Chodzi przede wszystkim o osoby niepełnosprawne, starsze, samotnie matki. Większość budynków, które są własnością miasta wymaga szeregu remontów ze względu na ich wiek, ogólny stan techniczny i konieczność dostosowania do aktualnie obowiązujących przepisów techniczno-budowlanych. Pomimo systematycznie prowadzonych prac znaczna część budynków i mieszkań wymaga modernizacji i remontów o różnym zakresie. Najważniejsze jest zapewnienie bezpieczeństwa oraz poprawa stanu technicznego i standardu użytkowania. Niniejszy program ustala priorytety, w oparciu o które tworzone będą roczne plany robót remontowych i modernizacyjnych. W pierwszej kolejności będą realizowane prace remontowe eliminujące zagrożenie bezpieczeństwa, następnie te o charakterze zapobiegawczym, a w dalszej kolejności remonty o charakterze zachowawczym. Program stanowi kontynuację dotychczas realizowanej polityki mieszkaniowej w zakresie ustalania wysokości czynszu, warunków dotyczących sprzedaży lokali mieszkalnych na rzecz ich dotychczasowych najemców, zasad zarządzania mieszkaniowym zasobem gminy. Źródłem finansowania gospodarki mieszkaniowej będą dochody własne miasta w szczególności z tytułu czynszu za najem lokali mieszkalnych i użytkowych, opłat z reklam i szyldów oraz wpływów z dzierżawy terenu. Dodatkowym źródłem finansowania w latach 2021-2025 mogą być dotacje i środki zewnętrzne pochodzące m.in. z Unii Europejskiej, z Funduszu Dopłat i innych środków bezzwrotnych. Gmina zamierza prowadzić działania, które umożliwią zwiększenie ilości lokali mieszkalnych, dostępnych dla częstochowianek i częstochowian. W planach jest budowa kolejnych mieszkań komunalnych.

Przyjęty program gospodarowania zasobem mieszkaniowym zakłada m.in., że w pierwszej kolejności część nowo wybudowanych mieszkań ma być przeznaczana dla osób wywiązujących się z obowiązków najemcy. Z kolei wolne lokale, które ze względów finansowych nie zostały wytypowane w danym roku do remontu ze środków gminy, mają być wynajmowane osobom deklarujących wykonanie remontu ze środków własnych, oczywiście jeśli spełniają one kryteria określone w uchwale Rady Miasta Częstochowy w sprawie wynajmowania lokali wchodzących w skład mieszkaniowego zasobu gminy. Z uwagi na zbyt małą liczbę lokali mieszkalnych, które mogłyby być przeznaczone dla Częstochowianek i Częstochowian o niskich dochodach i ze szczególnymi potrzebami, w dalszym ciągu ograniczana będzie sprzedaż mieszkań na rzecz dotychczasowych najemców. Zgodnie z programem stosowanie ułatwień w spłacie zadłużenia z tytułu używania lokali mieszkalnych osobom pozostającym w trudnej sytuacji materialnej ma zapobiegać powstawaniu zjawiska bezdomności.

Częstochowa jest jednym z najlepiej rozpoznawalnych miast w Polsce w dużej mierze dzięki znajdującemu się tu sanktuarium maryjnemu – klasztorowi oo. paulinów z na Jasnej Górze z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej, który rokrocznie przyciąga do miasta wielu pielgrzymów. Fenomenem w skali ogólnoświatowej są pielgrzymki piesze, z którymi na Jasną Górę przybywa nawet ponad 200 000 pielgrzymów.

Rycina 3. Jasna Góra w Częstochowie (źródło: Zespół Klasztorny Jasna Góra – Jasna Góra; czestochowa.pl)

Wśród ważnych zabytków miasta można wymienić al. Najświętszej Maryi Panny z zespołem zabytkowych kamienic, parki podjasnogórskie, ulice 7 Kamienic i Wieluńską z zabudową zXVIII i XIX wieku, a także Stary Rynek z klasycystycznym ratuszem i układ urbanistyczny Częstochówki.

Rycina 4. Ulica 7 Kamienic (źródło: UM Częstochowy)

Częstochowa, postrzegana do tej pory jako miasto z potencjałem turystycznym, rozwija się obecnie jako ośrodek gospodarczy i akademicki, na równi traktując przedsiębiorstwa produkcyjne i usługowe.

1.2. Główne wyzwania i ich ujęcie w strategii rozwoju miasta

Wizja Częstochowy przedstawiona w Strategii Rozwoju Miasta Częstochowa 2030+, która została przyjęta uchwałą z dnia 1 grudnia 2016 roku, składa się z kilku części. Miasto ma być przyjazne dla mieszkańców (m.in. w aspekcie materialnych warunków życia), konkurencyjne w skali ponadregionalnej, spójne społecznie, ekonomicznie i przestrzennie, sprawnie zarządzane oraz miastem z Jasną Górą, dumnym z tradycji otwartości i gościnności.

Wśród zdiagnozowanych problemów znalazło się zmniejszanie się liczby mieszkańców przy jednoczesnym zjawisku „rozlewania się” miast. Jest to też proces trwający od kilkudziesięciu lat, choć wyraźnie nasilający się wraz z wzrostem dobrobytu. Analizy strumieni dojazdów codziennych do szkół i zakładów pracy są potwierdzeniem, że ten charakter migracji nie oznacza przecięcia więzi z Częstochową. W ostatnich 10 latach dodatnie saldo (przyrost mieszkańców) dotyczyło gmin: Konopiska, Mstów, Mykanów, Olsztyn, Poczesna, Rędziny, Starcza, Wręczyca, Kłobuck, Poraj. Wpływ migracji z Częstochowy widoczny był także w gminach Kamienica Polska, Kruszyna, Kłomnice, Janów. Obecnie Częstochowa odczuwa korzyści z migracji sezonowej; zmniejsza ona presję na rynek pracy, transfery zarobionych przez migrantów pieniędzy poprawiają koniunkturę na rynku. W dłuższej perspektywie migracja sezonowa może jednak zmienić się w trwałe opuszczanie Częstochowy, a więc zuboży miasto o cenne zasoby przedsiębiorczych i dobrze wykształconych ludzi w mobilnym wieku produkcyjnym.

W dalszej kolejności wyszczególniono problemy tj.: postępujący proces starzenia się populacji miejskiej oraz problemy związane z rynkiem pracy – zagrożenie związane z niskimi płacami, a także warunkami mieszkaniowymi – stanem technicznym obiektów zarządzanych przez miasto, niewystarczającą ich liczbą oraz koniecznością wypłacania dodatków mieszkaniowych w dużej skali. W Strategii Rozwoju Miasta podkreślono, iż w ostatnim okresie 25 lat wyraźnie spadł przyrost nowych budynków wielomieszkaniowych, a ustalana na poziomie zapewniającym utrzymanie budynków wysokość opłat czynszowych (opłat na fundusz remontowy) dla części mieszkańców stanowi problem materialny. Celem zaspokojenia podstawowych potrzeb mieszkaniowych dla mniej zamożnych mieszkańców Częstochowy planuje się wybudowanie około 5000 mieszkań na wynajem i około 1000 mieszkań w najmie socjalnym. Problemem jest także zadłużenie lokatorów oraz narastanie zjawiska przemocy w rodzinie.

W ramach obszaru „przestrzeń” zaznaczono m.in. konieczność poddania procesom rewitalizacji zidentyfikowanych obszarów zdegradowanych, przede wszystkim przy uwzględnieniu pozytywnych efektów społecznych. W opracowanym Programu Rewitalizacji dla Miasta Częstochowy na lata 2017-2023 zdiagnozowano przedsięwzięcia rewitalizacyjne ukierunkowane na rozwiązanie indywidualnych problemów społecznych, gospodarczych lub przestrzennych obszaru miasta. W szczególności stawia się na działania ukierunkowane na aktywizację społeczną i zawodową mieszkańców zdegradowanego obszaru gminy, a inwestycje w infrastrukturę określono mianem przedsięwzięć uzupełniających.

Rewitalizacji poddane mają być zaniedbane obszary mieszkalne, także mieszkań komunalnych, a tereny poprzemysłowe zmodernizowane pod kątem infrastrukturalnym i ponownie wykorzystane. Kierunkami działań będą także m.in. modernizacja i renowacja mieszkalnych budynków z zasobów zarządzanych przez jednostki miejskie, adaptacja i przeznaczenie na wynajem lokali mieszkalnych przystosowanych do potrzeb osób starszych, realizacja budynków z mieszkaniami na wynajem. Wyznaczony obszar zdegradowany podzielony jest na następujące podobszary:

• podobszar I Podjasnogórski obejmujący część dzielnicy Podjasnogórskiej,
• podobszar II Śródmiejski, obejmujący część dzielnicy Śródmieście i część dzielnicy Trzech Wieszczów,
• podobszar III Stare Miasto, obejmujący część dzielnicy Stare Miasto,
• podobszar IV Ostatni Grosz, obejmujący część dzielnicy Ostatni Grosz,
• podobszar V Raków, obejmujący część dzielnicy Raków.

Obszary wymagające szczególnego wsparcia zostały wyznaczone za pomocą mierników opisujących sferę społeczną oraz za pomocą dostępnych danych z zakresu problemów gospodarczych, środowiskowych, przestrzenno-funkcjonalnych i technicznych. Wskazują one niski poziom rozwoju tych obszarów, dokumentują silny spadek poziomu rozwoju, w odniesieniu do wartości dla całej gminy. Podstawowymi kryteriami delimitacji są negatywne zjawiska społeczne.

Na wyszczególnionych obszarach zdegradowanych znajdują się zasoby mieszkaniowe miasta. Poważnym problemem jest zapewnienie mieszkania osobom i rodzinom, w stosunku do których orzeczono eksmisję. Wskaźnik liczby rodzin oczekujących na eksmisję był w tym obszarze ponad trzykrotnie wyższy niż w mieście, w tym na podobszarze III (Stare Miasto) – aż sześciokrotnie.

Na obszarze rewitalizacji aż 73 rodziny oczekuje na mieszkanie komunalne, w tym 27 z powodu złego stanu technicznego budynku. O ile natężenie tych problemów na tym obszarze nie odbiega znacząco od miasta, to w niektórych podobszarach jest znacząco większe – dotyczy to przede wszystkim Starego Miasta (podobszar III) oraz Ostatniego Grosza (podobszar IV). W przypadku Starego Miasta zwraca uwagę przede wszystkim skala problemów technicznych – kilkukrotnie przekraczająca średnią miejską Skalę problemów technicznych potwierdzają także dane o liczbie budynków komunalnych z obszaru rewitalizacji, które wymagają generalnego remontu lub wyburzenia. Na całym obszarze rewitalizacji znajduje się 37 takich obiektów, z ponad tysiącem mieszkań, zamieszkałych przez 868 rodzin. Zdecydowanie największą skalą potrzeb cechuje się obszar Starego Miasta (podobszar III). Zapewnienie mieszkań rodzinom z budynków, których stan techniczny uniemożliwia dalszą eksploatację, jest znaczącym wyzwaniem dla miasta. Tylko w przypadku najokazalszej kamienicy czynszowej Częstochowy, tzw. Domu Księcia, zachodzi konieczność dostarczenia 100 mieszkań. Potrzeby pozostałych, związane z koniecznością rozbiórki lub całkowitej modernizacji budynku mieszkalnego, szacowane są na około 1500 mieszkań. Na obszarze rewitalizacji istnieją także znaczące potrzeby w zakresie termomodernizacji budynków użyteczności publicznej. Łącznie termomodernizacji wymaga 49 obiektów, w tym po 6 na podobszarach I i IV, 19 n podobszarze II, 10 na podobszarze III, 8 na podobszarze V.

Wizją obszaru rewitalizacji po przeprowadzeniu tego procesu są dzielnice spójne społecznie, ekonomicznie i przestrzennie, których mieszkańcy mają szansę godnie żyć, realizować swoje potrzeby i aspiracje, pielęgnować swą tożsamość i dziedzictwo kulturowe, a także aktywnie uczestniczyć w rozwiązywaniu lokalnych problemów. Wśród celów głównych wymieniono poprawę jakości życia, wzrost aktywności gospodarczej, wysoka aktywność społeczną i obywatelską oraz uporządkowanie przestrzenne i poprawę stanu technicznego zabudowy w podobszarach rewitalizacji.

W ramach obszaru „praca” podjęte mają zostać m.in. działania w celu stworzenia wszystkim mieszkańcom szansy na pracę zgodną z zainteresowaniami, wrodzonymi uzdolnieniami, w godnych i zdrowych warunkach, a także właściwie wynagradzaną. W tym obszarze w ramach celu „Aktywna ochrona podstawowych praw pracowniczych” wśród kierunków działań wymieniono m.in. upowszechnianie w jednostkach podległych samorządowi standardów ochrony podstawowych praw pracowniczych (zatrudnianie na stałe umowy, przy wynagrodzeniu nie mniejszym niż płaca minimalna, w warunkach zgodnych z przepisami prawa) oraz wprowadzenie formy dialogu społecznego na poziomie miasta, między reprezentantami pracodawców i pracowników.

Rozdział 2. Charakterystyka Celu 1. Koniec z ubóstwem z perspektywy Częstochowy

Diagnoza Strategii rozwoju miasta 2030+ pokazuje, że w mieście pomimo spadającego poziomu bezrobocia utrzymuje się stała duża liczba bezrobotnych korzystających z pomocy społecznej, od lat utrzymuje się również wysoki odsetek osób korzystających ze świadczeń społecznych. Niepokojącym zjawiskiem jest również duża liczba osób w wieku produkcyjnym korzystająca z zasiłków pomocowych mimo zauważalnego spadku stopy bezrobocia, co może być spowodowane symptomem uzależnienia od pomocy i rezygnacji z własnych prób poprawy sytuacji materialnej. Wzrasta również liczba emerytów korzystających z usług pomocy społecznej (niskie emerytury) oraz wśród osób zatrudnionych ze względu na niskie płace. Około jednej trzeciej gospodarstw domowych całego miasta utrzymuje się z dochodów poniżej minimum socjalnego wyliczonego przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych.

Problemy zauważane są również w kwestii warunków mieszkaniowych. Ponad 30 000 mieszkańców miasta mieszka w lokalach wybudowanych przed 1945 rokiem, natomiast główny zasób mieszkaniowy miasta stanowią budynki wybudowane w latach 1971-1988 i mieszka w nich około 90 000 mieszkańców.

Mieszkaniowy zasób Częstochowy tworzą lokale mieszkalne położone w budynkach stanowiących własność, jak i współwłasność Gminy, w budynkach wspólnot mieszkaniowych oraz w budynkach o nieuregulowanym stanie prawnym – w samoistnym posiadaniu gminy. Ofertę mieszkaniową uzupełniają lokale wybudowane w formule TBS stanowiące własność spółki gminnej Zakład Gospodarki Mieszkaniowej Towarzystw Budownictwa Społecznego z siedzibą w Częstochowie Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (ZGM TBS Sp. z o.o.) dysponującej lokalami o powierzchni użytkowej 26 353,19 m² w 12 budynkach mieszkalnych. Zasób mieszkań będących własnością gminy według stanu na 31 maja 2020 roku tworzy ogółem 7879 lokali mieszkalnych o łącznej powierzchni 346 339,80 m², usytuowanych w 641 budynkach, w tym:

Źródło: UM Częstochowy

Prognoza stanu technicznego budynków mieszkalnych w latach 2021-2025 kształtuje się następująco:

Źródło: UM Częstochowy

Na 640 budynków należących do gminy dobry stan techniczny w 2021 roku miały 428, stan zły 52. Przyjmuje się, że w 2025 roku dobry stan techniczny będzie w 433 budynkach. Określenie stanu technicznego budynków zostało przedstawione z uwzględnieniem przeprowadzonych na przestrzeni ostatnich lat robót zabezpieczających elementy konstrukcyjne, dociepleń ścian szczytowych, stropów, modernizacji systemu grzewczego budynków, podłączenia do miejskiej sieci ciepłowniczej i innych prac remontowych mających wpływ na stan techniczny budynków oraz planowanych remontów i modernizacji. 142 budynki zostały zakwalifikowane do grupy o najniższym standardzie. WC poza obiektem mieszkalnym znajduje się w 32 budynkach natomiast wspólne węzły sanitarne znajdują się w 31 budynkach.

Miejski zasób mieszkaniowy Częstochowy składa się z 7767 lokali komunalnych, w tym 7491 lokali mieszkalnych, 319 lokali z czynszem socjalnym i 29 lokali tymczasowych. 519 mieszkań gminnych znajduje się w budynkach zarządzanych przez innych zarządców niż Zakład Gospodarki Mieszkaniowej. W skład zasobu mieszkaniowego TBS wchodzi 540 lokali, czego w marcu 2022 roku dodatek mieszkaniowy pobierało 15 lokatorów. W gminnym zasobie mieszkaniowym aktualną decyzję o dodatku mieszkaniowym 668 najemców. Wszystkie lokale TBS posiadają instalację centralnego ogrzewania i łazienkę. W przypadku zasobu gminy 5496 lokali wyposażonych jest w instalację centralnego ogrzewania, 7321 lokali posiada WC i w 6426 znajduje się łazienka. Na dzień 1 stycznia 2017 roku w zasobie tym zadłużonych było 3274 zasiedlonych lokali na łączną kwotę ponad 10 mln zł, natomiast na dzień 1 grudnia 2021 były to 3277 lokale na kwotę ponad 13 mln zł.

Zarządzanie mieniem wspólnot mieszkaniowych i zasobem komunalnym wiąże się z odpowiedzialnością, codziennym podejmowaniem trudnych, ale jednocześnie koniecznych decyzji. Zgodnie z zadaniami postawionymi przed ZGM TBS w Częstochowie sp. z o.o. przez gminę i Prezydenta Miasta – Krzysztofa Matyjaszczyka – spółka stara się wykorzystać wszystkie okoliczności, które dają szanse na poprawę i racjonalizację gospodarowania mieszkaniowym zasobem Gminy.

Z danych zebranych przez Komendę Miejską Policji w Częstochowie w latach 2017 – luty 2021 na terenie miasta Częstochowy odnotowano 23926 interwencji Policji związanych z przemocą w rodzinie. Liczba interwencji Policji w związku z analizowanym zjawiskiem ulega systematycznemu zmniejszeniu. O ile w 2017 roku w mieście Częstochowa odnotowano 7536 interwencji Policji, to w 2020 liczba ta zmniejszyła się o 35,6%, co daje 4846 interwencji. Z jednej strony świadczy to o dobrych rozwiązaniach systemowych w mieście Częstochowa, z drugiej zaś należy pamiętać, iż zjawisko przemocy często nie jest zgłaszane. Dzieje się tak bowiem ofiara boi się swojego sprawcy, nie ma wsparcia ze strony otoczenia, a przede wszystkim wstydzi się. W bezpośrednim związku z liczbą odnotowanych przypadków interwencji Policji wobec przemocy domowej pozostaje liczba osób zatrzymanych stosujących przemoc w rodzinie w mieście, liczba osób stosujących przemoc pod wpływem alkoholu a także ofiar przemocy. Główną grupę ofiar stanowiły kobiety. I tak w 2017 roku poszkodowanych zostało 547 kobiet a w roku 2020 liczba poszkodowanych kobiet wyniosła 390. Z kolei przemocy doświadczyło 114 mężczyzn w 2017 roku – 16% wszystkich przypadków przemocy, 89 w 2018 roku – 14% wszystkich przypadków przemocy, 63 w 2019 roku, co dało 10% zarejestrowanych przypadków przemocy w mieście Częstochowa. W 2020 roku pomimo spadku liczby mężczyzn będących ofiarami przemocy – 77 osób, wartość w ogólnej liczbie przypadków przemocy wzrosła i ukształtowała się na poziomie 16%. W analizowanym okresie zarejestrowano 245 dzieci, które doświadczyły przemocy w rodzinie. Jak można zauważyć, w 2018 roku liczba małoletnich dzieci doświadczających przemocy uległa spadkowi (60 dzieci w 2017 roku, 45 w 2018 roku), znaczny wzrost małoletnich ofiar przemocy zauważyć można w roku 2019, w którym to liczba ofiar wzrosła o 80% i ukształtowała się na poziomie 81 dzieci. W 2020 roku liczba dzieci dotkniętych przemocą spadła w stosunku do roku poprzedniego. Należy jednak pamiętać, iż rok 2020 to rok obostrzeń, lockdownu i ciągłego przebywania ze sprawcą. W przypadku dzieci zjawisko przemocy uległo zwiększeniu, niestety z uwagi na „zamknięcie” w domu i brak możliwości obrony trudno jest wskazać rzeczywistą liczbę pokrzywdzonych dzieci.

Celem zwiększenia bezpieczeństwa i poprawy jakości życia mieszkańców Częstochowy, a przede wszystkim zapobieganiu przemocy w 2008 roku powołano do życia Zespół Interdyscyplinarny ds. Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, iż działalność częstochowskiego Zespołu opiera się na współpracy 17 podmiotów publicznych działających w obszarze przemocy w rodzinie w mieście Częstochowa.

Rycina 5. Skład Zespołu Interdyscyplinarnego ds. Przeciwdziałania Przemocy (źródło: UM Częstochowy)

Podejmowane w ramach zespołu działania dążą w swojej istocie do realizacji celu głównego, tj. Zwiększenia skuteczności przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz zmniejszenie skali tego zjawiska w mieście Częstochowa. Cel ten możliwy będzie do realizacji dzięki czterem celom szczegółowym obejmującym następujące obszary działań:

1. Profilaktyka.
2. Ochrona i pomoc osobom dotkniętym przemocą w rodzinie.
3. Oddziaływanie na osoby stosujące przemoc w rodzinie.
4. Kompetencje podmiotów realizujących program przeciwdziałania przemocy w rodzinie.

Należy podkreślić, że powyższe działania są rezultatem i kontynuacją działań wyłonionych we wcześniejszych realizowanych programach na terenie miasta Częstochowy. Bez względu na okres podejmowanych działań głównym rezultatem jest zmiana postaw mieszkańców wobec problemu przemocy w mieście Częstochowa.

Obecnie niebieską kartę uznaje się za podstawową formę zapobiegania przemocy w rodzinie. Procedura ta, zgodnie z art. 9d ust. 2 ustawy z dnia 10 czerwca 2010 roku obejmuje ogół czynności podejmowanych i realizowanych przez przedstawicieli jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, Policji, oświaty i ochrony zdrowia, w związku z uzasadnionym podejrzeniem zaistnienia przemocy w rodzinie. W latach od 2017 do lutego 2021 roku rozpoczęto 2311 procedur niebieskich art.

Rycina 6. Liczba Niebieskich Kart w mieście Częstochowa w latach 2017-2020 (źródło: UM Częstochowy)

Zespół naukowców z Politechniki Częstochowskiej przeprowadziła badania ankietowe dotyczące zjawiska przemocy w rodzinie. Przebadano 261 mieszkańców zasobów komunalnych. Respondenci wykazali, iż najbardziej znaną pomocą w walce z przemocą jest założenie niebieskiej karty (17,82% odpowiedzi), a także poradnictwo psychologiczne (15,58% odpowiedzi), interwencja kryzysowa (13,97% odpowiedzi). Wśród pozostałych form pomocy badani wymienili odpowiednio: zapewnienie schronienia (12,11% odpowiedzi), dopłata do czynszu (10,65% odpowiedzi), otrzymanie bonów żywnościowych (8,02% odpowiedzi), pomoc materialna (7,79% odpowiedzi), poradnictwo prawne (7,72% odpowiedzi), zapłacenie za opiekę medyczną (6,33% odpowiedzi).

Miasto Częstochowa chce niwelować problemy społeczne i dążyć do poprawy jakości życia mieszkańców poprzez wspieranie procesu wzrostu poziomu kreatywności i innowacyjności miasta i jego mieszkańców, tworząc odpowiedni rynek pracy, promować innowacyjność i przedsiębiorczość wśród mieszkańców. Częstochowa chce również dążyć do wyrównywania szans edukacyjnych dzieci i młodzieży, rozwijać szkolnictwo zawodowe i wyższe z uwzględnieniem potrzeb lokalnego rynku pracy, podejmować systematyczną współpracę samorządu, uczelni i przedsiębiorców w opracowaniu oferty edukacyjnej przystającej do rynku pracy, pozyskiwać inwestorów tworzących nowe, atrakcyjne miejsca pracy oraz prowadzić wszechstronne działania na rzecz aktywizacji społeczności lokalnej, tworzyć warunki dla wyzwalania inicjatywy mieszkańców oraz wzmacniać integrację mieszkańców.

Miasto za cel stawia sobie realizowanie polityki prorodzinnej: zapewnienie miejsc w żłobkach i przedszkolach dla dzieci w wieku 0-6 lat, wypracowanie polityki mieszkaniowej, promowanie rodzicielstwa zastępczego. Istotnym jest również podejmowanie działań na rzecz podnoszenia aktywności zawodowej i społecznej osób starszych, rozwój aktywnych form pomocy i integracji społecznej oraz rozwój zatrudnienia socjalnego i zatrudnienia wspieranego u pracodawcy czy rozwój przedsiębiorczości społecznej.

Działania podejmowane przez miasto są dużym wyzwaniem w obecnych czasach dotkniętych zarówno pandemią, jak i wojną w Ukrainie. Niemniej jednak walka z ubóstwem i wykluczeniem społecznym stanowi absolutny priorytet dla miasta Częstochowy, przede wszystkim, a także dlatego, że jest wyraźnie zapisana w strategii i programach rozwojowych miasta.

Ubóstwo stanowi pogwałcenie praw człowieka. Zagraża wszystkim aspektom społecznego dobrostanu zwłaszcza w dziedzinie edukacji, zdrowia w perspektywie długoterminowej oraz sytuacji rodzin. Tym samym ciąży na przyszłości nie tylko poszczególnych osób, lecz także całego społeczeństwa.

Zakłada się, że działania prospołeczne podejmowane przez miasto Częstochowa przyczynią się do niwelowania bezradności, biedy, tym samym zwalczania dysfunkcji w rodzinie i społeczeństwie.

Jednocześnie należy podkreślić, że zaprezentowana problematyka nie może zostać uznana za wyczerpującą, ponieważ stanowi ona wieloaspektowy i interdyscyplinarny obszar badawczy. Również wskazane dane są niepełne, brakuje szczegółowych informacji na temat sytuacji najemców zasobów komunalnych, co daje przyczynek do prowadzenia dalszych badań.

Rozdział 3.  Droga Częstochowy do doskonałości w realizacji Celu 1. Koniec z ubóstwem

3.1. Działania miasta w drodze do realizacji Celu 1. Koniec z ubóstwem

Wśród już prowadzonych działań Częstochowy na rzecz zakończenia ubóstwa należy przede wszystkim wymienić: tworzenie nowych miejsc pracy wraz z programem dbania o ich jakość, współpracę ze środowiskiem naukowym na rzecz wypracowania innowacyjnych i opartych na wiedzy rozwiązań, wsparcie dla osób mających trudności w opłaceniu czynszów w lokalach miejskich.

W ostatnich latach nowe miejsca pracy dla częstochowian były jednym z priorytetowych działań miejskiego samorządu. Częstochowski rynek pracy ma stać się rynkiem pracodawcy przestrzegającego prawa pracy i dodatkowo wrażliwego społecznie, który dba o swojego pracownika, wiedząc, że jest to jego największy kapitał. Zadaniem samorządu jest również stworzenie płaszczyzny do porozumienia obszarów, jakimi są edukacja i biznes. W tym celu powstał Program „Teraz Lepsza Praca” opierający się na trzech filarach:

• Program „Fair Play” – promujący zasady fair play na częstochowskim rynku pracy takie jak zatrudnianie pracowników (minimum 80% załogi) w sposób bezpośredni w ramach umów, które nie omijają przepisów prawa pracy oraz inne inicjatywy w ramach odpowiedzialności społecznej biznesu;
• Centrum Lepszych Miejsc Pracy (CLMP) – w jego ramach działa m.in. portal „Teraz Lepsza Praca”, umożliwiający spotkanie się w jednym miejscu uczniów szkół ponadpodstawowych, przedsiębiorców i mieszkańców chcących zmienić lub znaleźć pracę;
• Cel „Twój Rozwój” – na który składa się wiele inicjatyw służących podnoszeniu kwalifikacji osób, które chcąc mieć lepsza pracę, stawiają na rozwój swoich kompetencji zawodowych.

W ramach programu powołano także Rzecznika Praw Pracownika.

Współpraca Urzędu Miasta Częstochowa, Zakładu Gospodarki Mieszkaniowej TBS w Częstochowie sp. z o.o., a także współpraca Miejską Komendą Policji w Częstochowie, Miejskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej, Fundacją Adullam, Fundacją dla Rozwoju z naukowcami z Politechniki Częstochowskiej Wydziału Zarządzania pozwoliła na zweryfikowanie istniejących rozwiązań, a przeprowadzone badania wskazały na konieczność udoskonalenia zarządzania usługami publicznymi dla poprawy jakości życia i bezpieczeństwa mieszkańców miasta. Obszary, które wymagały zwiększenia efektywności działań to:

• popadanie w „spiralę zadłużenia” przez długi czynszowe, zjawisko ubóstwa mieszkaniowego oraz kwestie optymalizacji wykorzystania zasobu mieszkaniowego gminy,
• profilaktyka zjawiska przemocy w rodzinie,
• brak kompetencji cyfrowych seniorów i w konsekwencji ich wykluczenia z rosnącej grupy usług publicznych wymagających umiejętności obsługi urządzeń elektronicznych, a także podatność tych osób na cyberprzestępczość.

W celu pomocy osobom mającym trudności z opłaceniem czynszów w zasobach miejskich ZGM TBS pod patronatem prezydenta miasta wdrożył praktyczne rozwiązania. Są to programy oddłużeniowe:

1. Program Miękkiej Windykacji – „Praca za czynsz” – pracownicy Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej brali udział w usprawnieniu i wdrożeniu procedur zarządzania windykacją roszczeń czynszowych oraz innych roszczeń związanych z lokalami komunalnymi przez ZGM TBS sp. z o.o. w Częstochowie; w trakcie tworzenia programu oddłużeniowego oraz jego stosowania spółka wykorzystała wnioski z prowadzonych przez Wydział Zarządzania badań odnośnie do przyczyn powstawania zadłużenia, skutków społecznych tzw. spirali zadłużenia oraz metod przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu zadłużonych lokatorów;
2. Konkurs „Rzetelny lokator” – w ramach Programu Miękkiej Windykacji opracowano założenia konkursu „Rzetelny lokator”, którego celem było wysłanie pozytywnego sygnału do osób niezalegających z należnościami czynszowymi; do osób tych wysyłano list z podziękowaniami i zaproszeniem do udziału w konkursie literackim z nagrodami rzeczowymi; nagrody wręczano podczas uroczystej gali w latach 2017-2019 podczas kolejnych edycji konkursu; we wskazanym okresie podziękowania i zaproszenie do udziału w konkursie wysyłano do około 500 osób rocznie;
3. Założenia zarządzenia nr 2008.2017 Prezydenta Miasta Częstochowy z dnia 8 września 2017 roku w sprawie ułatwienia spłaty zadłużenia z tytułu używania lokali mieszkalnych wchodzących w skład mieszkaniowego zasobu gminy osobom będącym w trudnej sytuacji materialnej – członkowie zespołu uczestniczyli również w opracowaniu założeń do zarządzenia nr 2008.2017 Prezydenta Miasta Częstochowy z dnia 8 września 2017 roku w sprawie ułatwienia spłaty zadłużenia z tytułu używania lokali mieszkalnych wchodzących w skład mieszkaniowego zasobu gminy osobom będącym w trudnej sytuacji materialnej wraz z Regulaminem w sprawie ułatwienia spłaty zadłużenia wobec Gminy Miasta Częstochowy z tytułu opłat za używanie lokali mieszkalnych wchodzących w skład mieszkaniowego zasobu gminy, powierzonego w gospodarowanie i zarządzanie Zakładowi Gospodarki Mieszkaniowej TBS w Częstochowie osobom będącym w trudnej sytuacji materialnej.

W ramach zarządzenia wdrożono elektroniczną wyszukiwarkę zamiany mieszkań. Narzędzie zamieszczono na stronie ZGM TBS Sp. z o.o. Zadaniem wyszukiwarki jest wspomaganie zamiany mieszkań zadłużonych oraz dostosowaniu kosztów utrzymania lokalu do możliwości majątkowych lokatorów. Wyszukiwarka umożliwia wyjście ze spirali zadłużenia przez jednorazowe oddłużenie połączone z zamianą lokalu. W okresie od 2017 do 2021 zanotowano 25 770 użytkowników i aż 433 943 odsłony witryny.

Spółka odnotowała w kolejnych latach następujące zaległości w tytułu korzystania z lokali mieszkalnych w 2019 roku – prawie 29 mln zł, w 2020 roku - prawie 32 mln zł, w 2021 – ponad 34 mln zł. Liczba zadłużonych mieszkań to w 2019 roku – 1461; w 2020 roku – 1481, a w 2021 roku – 1395.

Wymienione programy pozwoliły na zmniejszenie zadłużenia 123 lokatorów na kwotę około 1,5 mln złotych. Prawo do odpracowania czynszu mają osoby zameldowane w lokalu zadłużonym, a świadczenie rzeczowe może być wykonywane na podstawie umowy – porozumienia. Według danych spółki osoby, które wyszły z zadłużenia, rzadko popadają w nie kolejny raz.

Z różnych ulg udzielanych przez spółkę ZGM TBS w latach 2019-2020 skorzystało 504 osób.

Źródło: UM Częstochowy

Konkurs „Rzetelny lokator” rozpoczął promocję lokatorów płacących systematycznie czynsz, co znacząco przełożyło się na wzrost liczby osób niezalegających z opłatami. Konkurs organizowany jest od 2017 roku, corocznie w finale konkursu brało udział średnio 70 osób.

Szczególnie ważną społecznie była kampania „Wspólnie przeciwko przemocy”. Akcja ruszyła z myślą o osobach doświadczających przemocy domowej. Jej celem jest zwiększenie efektywności profilaktyki przemocy domowej poprzez włączenie do niej podmiotów samorządu posiadających inną działalność główną np. gminnego zarządcy lokali, m.in. poprzez stworzenie algorytmów postępowania wobec tego zjawiska.

Misją Zakładu Gospodarki Mieszkaniowej TBS sp. z o.o. w Częstochowie jest efektywne, kompleksowe i odpowiedzialne gospodarowanie mieniem komunalnym Miasta Częstochowa. To działania mające na celu zaspokajanie bieżących i przyszłych potrzeb mieszkaniowych najemców, lokatorów, właścicieli lokali a także lokalnej społeczności.

Wizja Zakładu Gospodarki Mieszkaniowej TBS sp. z o.o. w Częstochowie ukierunkowana jest na realizację misji spółki. Spółka zakłada systematyczne zwiększanie zasobów mieszkaniowych, dążąc jednocześnie do poprawy jakości życia lokalnej społeczności, poprzez walkę z ubóstwem mieszkaniowym i wykluczeniem społecznym oraz podniesienie poziomu bezpieczeństwa mieszkańców zasobów spółki.

3.2. Modelowa lokalność – dobra praktyka miasta

Działalność Urzędu Miasta Częstochowy i Zakładu Gospodarki Mieszkaniowej TBS w Częstochowie, a także współpraca z Wydziałem Zarządzania Politechniki Częstochowskiej, Miejską Komendą Policji w Częstochowie, Miejskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej, Fundacją „Adullam”, Fundacją dla Rozwoju (Akcja „Wspólnie przeciwko przemocy”) ma charakter innowacji społecznej. Współpraca tych podmiotów z jednej strony wpływa na udoskonalenie zarządzania usługami przez gminnego zarządcę mieszkaniowego, z drugiej odnosi się do poprawy jakości życia i bezpieczeństwa grup społecznych zagrożonych wykluczeniem, podkreślając związek nauki z funkcjonowaniem podmiotów samorządowych.

Efekty działalności można rozpatrywać w kategoriach jakościowych i ilościowych. Opracowane rozwiązania pozwalają na usprawnienie zarządzania usługami społecznymi dla poprawy jakości życia i bezpieczeństwa grup społecznych zagrożonych wykluczeniem z przyczyn ekonomicznych oraz wsparcie osób o szczególnych potrzebach w funkcjonowaniu podmiotów samorządu terytorialnego.

Zasięg działalności jest lokalny. Zastosowania wypracowanych rozwiązań mogą być adaptowane w różnych organizacjach.

Wpływ – wyniki oddziałują w obszarze ekonomicznym i jakościowym życia grup społecznych zagrożonych wykluczeniem oraz w obszarze jakości funkcjonowania administracji publicznej. Wyniki badań skutkują zasadniczą zmianą rozwiązań praktycznych i kreują nowatorski sposób myślenia o formach pomocy.

3.3. Opis projektu wybranego do realizacji w ramach Programu ,,Plan Działań dla Miast. Modelowa lokalność’’

3.3.1. Krótka charakterystyka projekt

Zakład Gospodarki Mieszkaniowej TBS sp. z o. o w Częstochowie jest podmiot zarządzającym zasobem komunalnym, zatem winien wpisywać się w misję gminy, jaką jest zaspokojenie potrzeb lokalowych mieszkańców oraz zapewnienie zrównoważonego rozwoju społecznego i przestrzennego miasta. Można zatem stwierdzić, iż działania mające na celu restrukturyzację długu lokatorów, przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu dłużników oraz budowę więzi społecznych w zakresie partycypacji najemców w gospodarowaniu zasobem, podyktowane są nie tylko czystym rachunkiem ekonomicznym, ale obowiązkiem Gminy do zapewnienia rozwoju społecznego i ekonomicznego wszystkim mieszkańcom miasta.

Jego mobilizacja w zakresie odpowiedzialności biznesu (CSR) stanowi istotną część podejmowanych aktywności z zakresu zaangażowania społecznego. Z tego też względu w swoich działaniach wszyscy pracownicy ZGM TBS sp. z o.o. w Częstochowie w relacjach wewnętrznych i zewnętrznych kierują się pięcioma wartościami.

Rycina 7. Wartości ZGM TBS sp. z o. o w Częstochowie (źródło: UM Częstochowy)

Wszystkie relacje spółki z interesariuszami oparte są o zasady odpowiedzialności i dialogu, a w powstałych relacjach pracownicy stawiają na empatię, przejrzystość, wzajemny szacunek a także profesjonalizm. Budowanie silnych relacji z interesariuszami spółki staje się kluczowym obszarem pracy organizacyjnej. Dzięki temu spółka może przewidywać potencjalne problemy i skuteczniej zarządzać oczekiwaniami interesariuszy.

Rycina 8. Interesariusze ZGM TBS sp. z o. o w Częstochowie (źródło: UM Częstochowy)

Określenie relacji z interesariuszami pozwoliło na identyfikację kluczowych klientów i klasyfikację ich według priorytetów.

Źródło: UM Częstochowy

Działania ZGM TBS sp. z o. o w Częstochowie uwzględniają inicjatywy skierowane do pracowników, mieszkańców zasobów mieszkaniowych oraz środowiska naturalnego. 

Planowane przedsięwzięcie jest wynikiem rosnących oczekiwań interesariuszy dotyczących tworzenia dobrych relacji z najemcami, lokatorami, właścicielami lokali, a także lokalną społecznością, przy jednoczesnym tworzeniu przyjaznego miejsca pracy. Strategia odpowiedzialności społecznej spółki jest narzędziem, które ma wytyczać kierunki przyszłych działań, umożliwiając jednocześnie dążenie do doskonałości.

W ramach planowanego przedsięwzięcia zakłada się wdrożenie praktycznych rozwiązań problemów społecznych dotyczących zadłużeń mieszkańców zasobów komunalnych. W szczególności rozwiązania mające przeciwdziałać eskalowaniu negatywnych skutków wynikających z tzw. spirali zadłużenia, jakimi są wykluczenie społeczne, brak przydatności zawodowej i powiązane z nimi zachowania skutkujące przemocą w rodzinie. Planowane działania mają prowadzić do trwałego oddłużenia lokatorów, ustabilizowania sytuacjo mieszkaniowej (odzyskanie tytułu do lokalu), profilaktyki zjawiska przemocy w rodzinie. W szerszym kontekście spółka dążyć będzie do odtworzenia więzi sąsiedzkich i wspólnot lokalnych wśród mieszkańców zarządzanego zasobu.

Planowane są również rozwiązania przeciwdziałające ubóstwu mieszkaniowemu poprzez optymalizację wykorzystania istniejącego zasobu dzięki m.in. zamianie mieszkań, remontom pustostanów oraz działaniom zwiększającym bezpieczeństwo energetyczne mieszkańców, a także działaniom skierowanym na jakość przestrzeni otaczającej budynki. 

Planowanie, organizowanie oraz monitorowanie zamierzonych celów ma być realizowane przez zespół złożony z naukowców z Politechniki Częstochowskiej przy wsparciu pracowników ZGM TBS Sp. z o. o. w Częstochowie.

ZGM TBS sp. z o. o w Częstochowie od wielu lat jest organizacją mocno zaangażowaną w różne inicjatywy w obszarze społecznej odpowiedzialności (np. „Wspólnie przeciwko przemocy”, „Stop cyberprzemocy” „Rzetelny lokator”, „Bezpieczna Częstochowa” i wiele innych).

Zgodnie z założeniami strategii, misji i wizji ZGM TBS w Częstochowie zakłada się w niniejszym projekcie wdrożenie praktycznych rozwiązań problemów społecznych dotyczących zadłużeń mieszkańców zasobów komunalnych. Mają to być w szczególności rozwiązania w celu przeciwdziałania eskalowaniu negatywnych skutków wynikających z tzw. spirali zadłużenia, jakimi są: wykluczenie społeczne, brak przydatności zawodowej i powiązane z nimi zachowania skutkujące przemocą w rodzinie. Planowane działania mają prowadzić do trwałego oddłużenia lokatorów, ustabilizowania sytuacji mieszkaniowej (odzyskanie tytułu do lokalu) oraz profilaktyki zjawiska przemocy w rodzinie. W szerszym kontekście spółka dążyć będzie do odtworzenia więzi sąsiedzkich i wspólnot lokalnych wśród mieszkańców zarządzanego zasobu.

3.3.2. Realizacja i wdrażanie

W ramach projektu we współpracy z IRMiR zakłada się wdrożenie następujących pakietów działań:

• platforma społecznej aktywizacji zawodowej – paleta możliwości prowadzących do trwałego oddłużenia nie tylko z długów czynszowych oraz zwiększenia rokowań na zachowanie wypłacalności w przyszłości,
• platforma optymalizacji zasobu – narzędzia prowadzące do lepszego wykorzystania istniejącego zasobu mieszkaniowego i podniesienia jego jakości i jakości najbliższej przestrzeni.

Planowane rozwiązania mają na celu przeciwdziałać ubóstwu mieszkaniowemu poprzez optymalizację wykorzystania istniejącego zasobu, m.in. dzięki zamianie mieszkań, remontom pustostanów oraz działaniom zwiększającym bezpieczeństwo energetyczne mieszkańców, a także działaniom skierowanym na jakość przestrzeni otaczającej budynki.

Rycina 9. Hierarchia realizacji założeń projektu (źródło: UM Częstochowy)

Poszczególne działania założone w platformie społecznej aktywizacji zawodowej oraz optymalizacji zasobu będą realizowane w ramach tzw. społecznego inkubatora innowacyjności, którego głównym celem jest:

• wsparcie podmiotów systemu szkolnictwa wyższego i nauki (Politechnika Częstochowska) w realizacji projektów mających na celu zastosowanie wyników badań naukowych i prac rozwojowych w sferze gospodarczej lub społecznej,
• analiza potrzeb społecznych lokatorów, pracowników TBS Częstochowa,
• kontrolowanie wyników badań naukowych pod względem ich użyteczności praktycznej.

Działania w społecznych inkubatorach innowacji to proces, w którym połączone siły naukowców wraz z podmiotami gospodarczym będą realizować na rzecz spółki innowacyjne usługi. Obie grupy zajmują się aktywnym wyszukiwaniem innowacji społecznych, ułatwiających rozwiązywania problemów mieszkańców, oraz komercjalizacji tych pomysłów poprzez publikacje naukowe i praktyczne możliwości wdrożeniowe. Planowanie, organizowanie oraz monitorowanie zamierzonych celów ma być realizowane przez zespół złożony z naukowców z Politechniki Częstochowskiej przy wsparciu pracowników ZGM TBS Sp. z o.o. w Częstochowie.

W ramach realizacji pojedynczych działań nastąpi współpraca z radami lokatorów. Stworzone zostaną mechanizmy partycypacji w zakresie optymalizacji wykorzystania zasobu oraz pomocy osobom wykluczonym społecznie, w szczególności z uwagi na spiralę zadłużenia. Podjęta zostanie również współpraca ze środowiskiem naukowym w zakresie opracowania innowacji społecznych prowadzących do redukcji ubóstwa mieszkaniowego, wykluczenia społecznego oraz podniesienia jakości zarządzanego zasobu mieszkaniowego.

Podstawowym celem zespołu stworzonego dla inkubacji innowacji będzie aktywne wyszukiwanie pomysłów komercyjnych i doprowadzenie do przetworzenia takiego pomysłu w produkt/usługę.

Rycina 10. Proces inkubacji społecznej (źródło: UM Częstochowa)

Za prowadzone działania będzie odpowiedzialny zespół złożony z naukowców z Politechniki Częstochowskiej zaakceptowany przez zarząd spółki ZGM TBS Sp. z o.o. w Częstochowie przy wsparciu pracowników.

Do zadań szczegółowych kadry naukowej Politechniki Częstochowskiej należy:

• aktywne wyszukiwanie pomysłów na innowacje,
• szczegółowe opracowanie innowacyjnych pomysłów,
• „prowadzenie” projektów komercjalizacyjnych,
• organizacja forum/konferencji/spotkań biznes-2-science i science-2-biznes, gromadzących praktyków i naukowców zainteresowanych podobnym obszarem wiedzy,
• prowadzenie analiz danych o innowatorach, innowacjach społecznych, zapotrzebowaniu na innowacje w wybranym obszarze.

Do zadań szczegółowych ZGM TBS należy:

• prowadzenie dialogu z lokatorami w kontekście społecznej odpowiedzialności biznesu;
• akceptowanie pomysłów na innowacje,
• aktywne wyszukiwanie ewentualnych wykonawców modeli i prototypów,
• uczestniczenie w życiu naukowym uczelni, obserwacja dokonań kolegów z punktu widzenia możliwości komercjalizacyjnych,
• wskazywanie interesujących obszarów do zastosowania innowacji społecznych z perspektywy praktyka,
• realizacja wybranych innowacji społecznych.

W pierwszym etapie działań zostanie opracowany ustrukturyzowany kwestionariusz ankiety (działanie w ramach platformy optymalizacji zasobu), który będzie rozesłany do mieszkańców zasobów komunalnych celem poznania ich opinii na temat dotychczasowych działań prospołecznych Zarządcy nieruchomości. Ankieta pozwoli również na diagnozę postaw mieszkańców wobec innowacji społecznych, wykaże współzależności preferencyjne mieszkańców wobec wdrażanych innowacji przez Zarządcę nieruchomości i wreszcie wskaże nowe kierunki/obszary, które zdaniem mieszkańców wymagają wprowadzania zmian. Ankieta pozwoli na zaangażowanie znacznej części mieszkańców w zarządzanie zasobem komunalnym.

Badanie można uznać za reprezentatywne, gdyż grupa respondentów stanowić będzie statystyczną reprezentację całej społeczności mieszkańców zasobów komunalnych miasta Częstochowy.

W kolejnych etapach projektu planuje się upowszechnienie uzyskanych wyników badań na zaplanowanej na 26-27 maja konferencji „Społeczna odpowiedzialność zarządcy w koncepcji smart city”, która odbędzie się w Częstochowie oraz opublikowanie artykułu naukowego na ten temat.

W między czasie powstanie harmonogram wdrażania innowacji społecznych w obszarach:

• odpowiedzialności lokalnej,
• odpowiedzialności ekologicznej,
• odpowiedzialności pracodawcy.

Proces włączenia społecznego musi mieć charakter dwukierunkowy, tzn. pozwalać odbiorcom przekazów na formułowanie informacji zwrotnych i własnych opinii. Na każdym etapie działalności planowane są konsultacje i współpraca z radami mieszkańców, pracownikami ZGM TBS w Częstochowie oraz naukowcami z Politechniki Częstochowskiej.

Przewiduje się przygotowanie kampanii społecznych, spotkań wzmacniających wspólnotę, kontynuację programów oddłużeniowych i wprowadzanie nowych, promocję lokatorów płacących czynsz, organizowanie imprez sportowych, kulturalnych, warsztatów ekologicznych oraz promujących zdrowy styl życia, do których organizacji zostaną zaproszeni mieszkańcy.

Zasada współpracy oraz empowerment, czyli proces angażowania interesariuszy, a w szczególności mieszkańców w proces podejmowania decyzji oraz umożliwienie im brania odpowiedzialności za swoje działania, bezpośrednio przekłada się na wzrost świadomości co do kosztów wykonania poszczególnych przedsięwzięć, zwiększa poczucie przynależności do wspólnoty samorządowej, a także przynosi poprawę relacji we wspólnocie.

Przewidywany czas realizacji projektu to IV kwartał 2022 roku.

3.3.3. Produkty/rezultaty z odniesieniem do wskaźników zrównoważonego rozwoju

Realizacja projektu powinna przyczynić się do powstania produktów wspomagających zarządzanie sferą społeczną, gospodarczą i środowiskową w takim kierunku, by zapewnić wysoką jakość życia poprzez przestrzeganie zasady sprawiedliwości międzygeneracyjnej i zasady trwałości we wszystkich ładach: środowiskowym, społecznym i gospodarczym.

Miasto planuje upowszechnianie własnych doświadczeń i dzielenie się wiedzą nabytą w trakcie realizacji projektu. Rezultatem będzie komercjalizacja uzyskanej wiedzy, która nastąpi poprzez produkty, tj.: artykuły/notatki prasowe, artykuły naukowe, szkolenia i warsztaty edukacyjne, konferencję naukową oraz spotkania mieszkańców.

Zakłada się, że realizacja zaproponowanego projektu przyniesie następujące rezultaty:

• włączenie mieszkańców w prospołeczne działania zarządcy nieruchomościami w ramach strategii CRS, co wpłynie na kształtowanie odpowiedzialności lokalnej zarządcy,
• akceptację innowacji społecznych przez mieszkańców, która jest czynnikiem determinującym działania zarządcy w zakresie odpowiedzialności społecznej biznesu,
• poprawę jakości życia mieszkańców, będącej prymarną determinantą wprowadzania innowacji społecznych przez zarządcę nieruchomości,
• identyfikację obszarów podejmowanych działań, co pozwoli na progres inkubatora innowacyjności.