Gniezno

Wstęp

Towarzyszący 11. Światowemu Forum Miejskiemu „Plan Działań dla Miast. Modelowa lokalność” (PDM) to program unikatowy w skali europejskiej. Łączy ponad sto polskich miast, które w różnorodny sposób odpowiadają na lokalne wyzwania zgodne z celami zrównoważonego rozwoju określonymi w Agendzie 2030. Jego celem jest włączenie polskich miast w światową dyskusję na temat trendów zrównoważonej urbanizacji oraz popularyzacja ich wdrażania w ramach zadań własnych miast.

Kryterium kwalifikacji do programu stanowiły dotychczasowe osiągnięcia miast w wybranym celu zrównoważonego rozwoju Agendy 2030. O unikatowym charakterze „Planu Działań dla Miast” przesądza przedstawienie w jednej inicjatywie bogactwa różnorodnych doświadczeń, którymi polskie miasta mogą dzielić się z innymi. Program PDM prowadzony był równolegle do prac nad nową Krajową Polityką Miejską 2030 i stanowi jeden z projektów strategicznych ujętych w KPM 2030. Dokument pokazuje dobre praktyki wypracowane już przez polskie miasta w ostatnich latach, aby mierzyć się z wyzwaniami w 17 celach, w tym ubóstwem mieszkańców, nierównościami społecznymi, barierami w rozwoju gospodarczym czy zmianami klimatu. Jednocześnie jak w soczewce dokument skupia się na 2022 roku i ukazuje bogactwo projektów zaplanowanych w miastach na ten rok. Chociaż Światowe Forum Miejskie trwa kilka dni, poprzez te działania jest obecne w ponad 100 polskich miastach przez cały okres realizacji „Planu Działań dla Miast”.

Gniezno bierze udział w Programie „Plan Działań dla Miast. Modelowa lokalność” z projektem „Zielone rondo - zagospodarowanie ronda im. Polskiego Czerwonego Krzyża”, co przyczyni się do pozostawienia trwałego wkładu w wypracowanie wspólnej wizji zrównoważonego rozwoju polskich miast dzięki wymianie doświadczeń. Włączając się w światowy trend zrównoważonej przemiany przestrzeni miejskich oraz realizując projekt w ramach „Planu Działań dla Miast”, Gniezno uczestniczy w dyskusji na temat rozwoju terenów zurbanizowanych oraz tworzeniu platformy dla systematycznego udoskonalania i wdrażania dobrych wzorców w lokalnych politykach miejskich. PDM ma na celu upowszechnienie dobrych praktyk zaczerpniętych ze zrealizowanych przedsięwzięć wypełniających Cele Zrównoważonego Rozwoju ONZ oraz promocję osiągnięć poszczególnych miast w ich wypełnianiu, istotnych z perspektywy miast i szukania odpowiedzi na lokalnie występujące problemy, niezależnie od skali projektów lub działań.

Działania Gniezna realizowane w ramach „Planu Działań dla Miast” w projekcie „Zielone rondo - zagospodarowanie ronda im. Polskiego Czerwonego Krzyża” odwołują się do 13. Celu Zrównoważonego Rozwoju, tj. Działania w dziedzinie klimatu. Realizacja tego projektu wpisuje się w rozstrzygnięcia strategiczne w dokumentach strategicznych Gniezna wymienionych w raporcie. Zapraszamy do lektury raportu i zapoznania się z wyzwaniami i osiągnięciami Gniezna.

Rozdział 1. Przyczyny podjęcia przez miasto Gniezno działań w Celu 13. Działania w dziedzinie klimatu

1.1. Krótka charakterystyka miasta

Gniezno jest gminą miejską położoną w powiecie gnieźnieńskim we wschodniej części województwa wielkopolskiego. Jest jednym z najstarszych miast w Polsce, pierwszą stolicą Polski, miastem św. Wojciecha i kolebką polskiej państwowości. W X wieku Gniezno stało się centralnym grodem plemiennego państwa Polan. W kształtującym się państwie polskim, zwanym też Państwem Gnieźnieńskim, Gniezno pełniło rolę ośrodka stołecznego, związanego z rodem Piastów. Jako pierwszy władca Polski Mieszko I powołał do życia państwo o znacznym zasięgu terytorialnym i umocnił je politycznie poprzez chrystianizację. Akt chrztu odbył się tu w 966 roku. Za panowania Bolesława Chrobrego w Gnieźnie utworzono arcybiskupstwo (999 rok) i nastąpiła tu pierwsza królewska koronacja (1025 rok), a także koronacje czterech kolejnych władców. W roku 1000 odbył się zjazd gnieźnieński, którego celem było wprowadzenie w życie planów politycznych Bolesława Chrobrego i Cesarza Ottona III. Przy tej okazji cesarz udał się z pielgrzymką do grobu św. Wojciecha, znajdującego się w gnieźnieńskiej bazylice, obecnie najważniejszym zabytku Gniezna.

Według podziału fizycznogeograficznego Jerzego Kondrackiego Gniezno położone jest w makroregionie Pojezierza Wielkopolskiego, w mezoregionie Pojezierza Gnieźnieńskiego. Przez teren miasta przepływa rzeka Struga Gnieźnieńska (Wełnianka). Na terenie miasta znajduje się pięć jezior: Jelonek, Winiary, Świętokrzyskie, Koszyk, Zacisze i kilka parków: park im. Andersa (15,9 ha), Park XXV-lecia (14,2 ha), Park Piastowski (8,19 ha), Park Trzech Kultur (3,5 ha), a także park im. Kościuszki, Park im. Kaczorowskiego i Dolina Pojednania zajmująca obszar 2,9 ha. Na południe od miasta rozciąga się Las Miejski z drzewostanem mieszanym należący do Nadleśnictwa Gniezno.

Jedną z cech klimatu Kujaw i Wielkopolski jest częste, chociaż nieregularne występowanie okresów bezopadowych, które wywierają negatywny wpływ na rozwój roślinności. W latach 1981-2000 długotrwałe (trwające ponad 30 dni) okresy bez opadów pojawiały się w dziewięciu latach. Okresy bezopadowe występują zarówno w latach suchych, jak i średnich oraz mokrych. Wielkopolska i Kujawy zaliczane są do najsuchszych i najcieplejszych rejonów kraju. Dominują tutaj masy powietrza polarno-morskiego, co powoduje, że lata są chłodniejsze, a zimy łagodniejsze w porównaniu ze wschodnią, bardziej kontynentalną częścią Polski. Nizinny charakter regionu umożliwia niezaburzony przepływ mas powietrza i odgrywa niewielką rolę w kształtowaniu procesów transformacji właściwości powietrza. O nagłych zmianach pogody często decydują procesy fizyczne zachodzące na frontach atmosferycznych. Zgodnie z regionalizacją klimatyczną Polski zaproponowaną przez Alojzego Wosia, opartą na częstości występowania dni z określonymi typami pogody, Gniezno zlokalizowane jest w regionie Środkowowielkopolskim (XV). Środkową część regionu stanowi Pojezierze Gnieźnieńskie. Na tle innych obszarów wyróżnia się on stosunkowo częstym występowaniem dni z pogodą bardzo ciepłą i zarazem pochmurną. Jest ich średnio w roku prawie 60, wśród nich prawie 39 cechuje brak opadu. Region wyróżnia się także dość znaczną frekwencją dni przymrozkowych bardzo chłodnych, w których jednocześnie występuje opad. Takich dni jest tutaj średnio prawie 20 w roku.

Średnia roczna temperatura powietrza w tym regionie jest jedną z najwyższych w Polsce i wynosi 8,0°C. Minimalne średnie odczyty notowane są w styczniu (-1,5°C), z kolei najwyższe przeciętne temperatury przypadają na lipiec (19,0°C). Ważnym wskaźnikiem opisującym stosunki termiczne danego obszaru jest również amplituda temperatury obliczana jako różnica między temperaturą średnią miesiąca najcieplejszego i najzimniejszego w roku. W rejonie Gniezna amplituda ta wynosi około 20,5°C. Średnie roczne zachmurzenie ogólne nieba w regionie Środkowowielkopolskim notuje się na poziomie 65%, z maksimum występującym w listopadzie i grudniu (77%) oraz minimum sierpniowo-wrześniowym (57%). Suma opadów atmosferycznych wynosi przeciętnie jedynie 500 mm i należy do najniższych w kraju. Najmniejsze sumy występują zwykle w miesiącach zimowych, gdy na powierzchnię ziemi spada 93 mm opadu. W okresie wegetacyjnym opad kształtuje się na poziomie 336 mm. Średnia roczna liczba dni z opadem równym lub większym od 0,1 mm wynosi około 159. W regionie Środkowowielkopolskim średnia łączna liczba dni pogodnych w ciągu roku wynosi 36,2 (za dzień pogodny uznaje się dzień z zachmurzeniem średnim dobowym <20%). Dni pochmurnych (zachmurzenie ogólne średnie dobowe ≥ 80%) notuje się 119. Ponadto przez około 87 dni region doświadcza pogody bardzo ciepłej, a przez 75 dni – bardzo zimnej.

Na koniec 2020 roku liczba mieszkańców Gniezna wyniosła 67 570 osób, a w 2021 – 63 728 (BDL GUS, 2020) i charakteryzuje się trendem spadkowym od 2001 roku. W latach 2002-2021 liczba mieszkańców zmalała o 4,3%. Kobiety stanowią 52,6% ludności miasta. Struktura ludności Gniezna jest niekorzystna –57,8% mieszkańców jest w wieku produkcyjnym, 18,2% w wieku przedprodukcyjnym, a 24,0% mieszkańców w wieku poprodukcyjnym.

Przez miasto prowadzi droga krajowa nr 5 będąca trasą europejską E261 Wrocław – Poznań – Bydgoszcz – Gdańsk i nr 15, łącząca Trzebnicę z Ostródą, oraz węzeł kolejowy relacji Poznań – Gdynia, Poznań – Ełk, Gniezno – Wrocław/Katowice i Gdańsk – Berlin. Miasto położone jest w odległości 50 km od Poznania, 300 km od Warszawy, 450 km od Pragi, 605 km od Bratysławy i 320 km od Berlina. Przez Gniezno przebiega kilka szlaków turystycznych, w tym Szlak Piastowski, Szlak Romański, Wielkopolska Droga św. Jakuba, Trakt Królewski oraz Szlak Pałaców i Dworów Powiatu Gnieźnieńskiego.

Rycina 1. Bazylika Prymasowska Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gnieźnie –  katedra gnieźnieńska na Wzgórzu Lecha (źródło: fot. Sebastian Uciński)

Rycina 2. Drzwi gnieźnieńskie z 2 połowy XII wieku z płaskorzeźbami przedstawiającymi sceny z życia św. Wojciecha (źródło: UM Gniezno)

Rycina 3. Rzeźba jednego z królików „przechadzających się” po mieście Gnieźnie (źródło: Sebastian Uciński)

Rycina 4. Panorama miasta widok z jeziora Winiary w Gnieźnie (źródło: UM Gniezno)

Rycina 5. Park Trzech Kultur w Gnieźnie (źródło: UM Gniezno)

Rycina 6. Rzeźba Piasta w Parku Miejskim im. Andersa w Gnieźnie (źródło: UM Gniezno)

1.2. Główne wyzwania i ich ujęcie w strategii rozwoju miasta

Miasto Gniezno nie posiada strategii rozwoju lokalnego. Dokumentami, w których znaczącą rolę odgrywają zagadnienia wpisujące się w Celu 13., są Program Ochrony Środowiska dla Miasta Gniezna na lata 2017-2021 (POŚ), nowo opracowany Program Ochrony Środowiska na lata 2022-2030, Miejski Plan Adaptacji do Zmian Klimatu dla Miasta Gniezna, Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla miasta Gniezna oraz Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Gniezna na lata 2017 – 2022 (LPR).

W Programie Ochrony Środowiska dla Miasta Gniezna dużo miejsca poświęcono analizie zmian klimatu w Polsce od XIX wieku, czynnikom wpływającym na jakość powietrza w kontekście niskiej emisji, w tym Narodowego Programu Rozwoju Gospodarki Niskoemisyjnej, z interpretacją wyników badań powietrza dla Gniezna oraz odnawialnym źródłom energii. POŚ wśród dziewięciu obszarów interwencji na pierwszym miejscu stawia „Ochronę klimatu i jakość powietrza”. Podlegają mu cztery cele związane z ochroną powietrza. Są nimi: osiągnięcie dobrej jakości powietrza poprzez ograniczenie emisji pyłów (zadaniami są np.: modernizacja konwencjonalnych źródeł energii, ograniczenie niskiej emisji), ograniczenie emisji gazów cieplarnianych (np. termomodernizacja budynków, wspieranie budowy systemów fotowoltaicznych, wymiana oświetlenia na energooszczędne), zmniejszenie zasięgu zanieczyszczeń związanych ze źródłami liniowymi (np. budowa i modernizacja dróg), podjęcie działań ograniczających niską emisję (pełna realizacja Planu Gospodarki Niskoemisyjnej). W tym obszarze interwencji nie ujęto błękitno-zielonej infrastruktury jako czynnika łagodzącego skutki zmiany klimatu. W innym obszarze interwencji „Zasoby przyrodnicze”, którego wyznaczenie ma jeden cel – zachowanie bioróżnorodności, również nie ma nawiązania do ochrony klimatu. Oba te zagadnienia zostały jednak ujęte w Miejskim Planie Adaptacji do Zmian Klimatu dla Miasta Gniezna.

Miejski Plan Adaptacji do Zmian Klimatu dla Miasta Gniezna jest dokumentem uzupełniającym a zarazem rozszerzającym zagadnienia objęte Programem Ochrony Środowiska dla Miasta Gniezna, gdyż podkreśla rolę błękitno-zielonej infrastruktury w procesie adaptacji do zmian klimatu i wskazuje możliwości łagodzenia skutków tych zmian. Dokument ten definiuje działania adaptacyjne mające na celu wzmocnienie odporności miasta na prognozowane zmiany klimatu. Do zidentyfikowanych priorytetowych zagrożeń będących skutkiem zmian klimatycznych, którym należy przeciwdziałać, zalicza się: fale upałów; silne wiatry; szybkie podtopienia, powodowane gwałtownymi i intensywnymi opadami; długotrwałe susze mogące powodować ograniczenie dostępu do wody. Dla każdego z zagrożeń wymieniono działania, które w różnym stopniu mogą je ograniczyć. Np. opcją „bezkosztową” dla ograniczenia skutków fali upałów jest ochrona terenów przed zainwestowaniem, opcją „niskie koszty” jest stosowanie kurtyn wodnych, opcją „przynoszącą korzyści w innych sferach” – renaturalizacja cieków i zbiorników wodnych, wdrożenie niebieskiej infrastruktury, a opcją „elastyczną” – stosowanie w budownictwie materiałów niepochłaniających promieniowania słonecznego w celu zmniejszenia efektu miejskiej wyspy ciepła, „odbetonowanie” powierzchni.

Miejski Plan Adaptacji do Zmian Klimatu dla Miasta Gniezna proponuje podejmowanie w mieście konkretnych działań i rozwiązań w sferze zielonej i niebieskiej infrastruktury. W tym pierwszym obszarze są nimi: zielone ściany, zielone dachy, zielone przystanki, ogrody deszczowe, parki kieszonkowe, łąki kwietne, pasaże roślinne, skrzynki korzeniowe. Z kolei w dziedzinie niebieskiej infrastruktury są nimi: powierzchnie przepuszczalne utwardzone, stawy hydrofitowe, fontanna z retencją, plac wodny, rowy chłonne. Plan szacuje koszty i korzyści wynikające z realizacji poszczególnych zadań w perspektywie do 2030 roku oraz wymienia potencjalne źródła finansowania, tj. środki unijne, Polski Ład, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu, Europejski Bank Inwestycyjny, Bank Ochrony Środowiska i komercyjne kredyty bankowe.

Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Gniezno na lata 2017-2022 realizuje zadania Celu 13. w zakresie termoizolacyjności budynków, co przekłada się na oszczędności w zużyciu energii na ogrzewanie w sezonie zimowym i zmniejszenie niskiej emisji. Działania te wpisują się w Cel 4. Poprawa warunków życia mieszkańców w przestrzeni publicznej i prywatnej. Przykładowymi projektami realizującymi ten cel są: termomodernizacja budynków Zespołu Państwowych Szkół Muzycznych, roboty termomodernizacyjne w Centrum Kształcenia Praktycznego, modernizacja energetyczna budynku „B” Szpitala przy ul. 3 Maja oraz zakup instalacji fotowoltaicznych i urządzeń wspomagających na jednym z budynków administracji Starostwa Powiatowego w Gnieźnie – Słoneczna Geodezja.

Rozdział 2. Charakterystyka Celu 13. Działania w dziedzinie klimatu z perspektywy Gniezna

Gniezno aktywnie włączyło się w działania na rzecz klimatu, uczestnicząc w różnych akcjach, programach, przedsięwzięciach. Jednym typem takich działań są przedsięwzięcia podejmowane w obrębie błękitno-zielonej infrastruktury. W zakresie zielonej infrastruktury polegają one na zwiększaniu udziału terenów zieleni w miastach i poprawie ich jakości. Tereny te podnoszą jakość lokalnych warunków aerosanitarnych, przyczyniają się do zmniejszania spływu powierzchniowego wód, przeciwdziałając ich wezbraniom, zwiększają zacienioną powierzchnię terenów zabudowanych, przeciwdziałając ich nagrzewaniu się latem. Na terenie miasta systematycznie prowadzi się prace rewitalizacyjne dla parków, dosadzanie roślin na skwerach, poprawia się warunki siedliskowe drzew przez powiększanie ich mis z powierzchnią biologicznie czynną. W ramach błękitnej infrastruktury jedną z form przeciwdziałania skutkom zmian klimatu jest gromadzenie wód opadowych i roztopowych w miejscu ich powstawania. Działanie takie niesie korzyści ekologiczne i ekonomiczne. Z jednej strony zapobiega się gwałtownemu spływowi powierzchniowemu zwłaszcza podczas letnich opadów nawalnych, a z drugiej – zgromadzona woda opadowa i roztopowa służy do podlewania roślin ogrodowych i jest wykorzystania podczas okresów suszy. Gniezno włączyło się w tę formę ochrony wód poprzez program miejski „Złap deszcz”, w ramach którego można ubiegać się o dofinansowanie budowy systemów służących do zatrzymywania i wykorzystywania wód opadowych i roztopowych.

Inna grupa działań w dziedzinie ochrony klimatu związana jest z ochroną powietrza poprzez zmniejszanie emisji zanieczyszczeń i poprawę efektywności energetycznej, w tym gazów cieplarnianych. Kierunki działań w zakresie zmniejszania emisji wyznacza Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Miasta Gniezna. Celami tego Planu są: zwiększenie efektywności wykorzystania i wytwarzania energii w obiektach na terenie miasta; efektywne zwiększenie wykorzystania energii w obiektach na terenie miasta; kompleksowe zarządzanie i rozwój infrastruktury miasta ukierunkowany na niskoemisyjność; wprowadzenie niskoemisyjnych wzorców konsumpcji energii i jej nośników we wszystkich sektorach gospodarki miasta; rozwój transportu niskoemisyjnego. Kierunki działań w zakresie poprawy efektywności energetycznej wyznacza Program „Lepsza jakość powietrza w Gnieźnie”. Określa on zasady udzielania dotacji celowych z budżetu miasta na dofinansowanie zmiany źródeł ciepła w lokalach mieszkalnych i budynkach mieszkalnych jednorodzinnych.

Rozdział 3. Droga Gniezna do doskonałości w realizacji Celu 13. Działania w dziedzinie klimatu

3.1. Działania miasta w drodze do realizacji Celu 13. Działania w dziedzinie klimatu

Jak wynika z Raportu o stanie Gminy Miasto Gniezno za rok 2020, na terenie miasta zrealizowano następujące zadania z zakresu zieleni miejskiej: modernizacja skweru przy ul. Lecha/Chrobrego, w ramach której posadzono 5 drzew z gatunku platan klonolistny „Tremonia”, 254 krzewów ozdobnych, 32 traw ozdobnych oraz dwa pnącza; dokonano nasadzeń drzew i krzewów wraz z odbrukowaniem nawierzchni przy ul. Grzybowo, w tym 20 lip srebrzystych „Varsaviensis” i 244 sadzonek róż ozdobnych, 21 krzewów, 40 traw ozdobnych oraz 144 bylin; wykonanie wpustki ulicznej w miejscu wyłączonym z ruchu między chodnikiem, a jezdnią, której zadaniem jest retencja i infiltracja wód opadowych oraz roztopowych; rozpoczęcie prac projektowych dla zadania rewitalizacji Parku Piastowskiego wraz z zagospodarowaniem całego brzegu Jeziora Jelonek oraz Skweru im. Miasta Speyer; uporządkowanie rowu okalającego wyspę w Parku Miejskim im. Andersa; wykonanie nasadzeń drzew, krzewów oraz roślin sezonowych – łącznie w 2020 roku posadzono 231 drzew, 1185 roślin ozdobnych, 4662 sadzonek kwiatów sezonowych; w ramach poprawy warunków siedliskowych w centrum miasta dla 295 drzew wykonano drenaż z kruszywa wokół systemu korzeniowego.

Natomiast w roku 2021 na terenie miasta wykonano nasadzenia 4138 kwiatów sezonowych, 401 roślin ozdobnych, 155 drzew. W ramach inwestycji „Rewitalizacja Rynku poprzez nasadzenie drzew i krzewów oraz wprowadzenie małej architektury” nasadzono w gruncie 15 drzew z gatunku klon pospolity „Emerald Queen” oraz 15 drzew wielopniowych z gatunku świdośliwa Lamarcka w donicach, a także 1372 roślin ozdobnych i 1485 roślin cebulowych. Rozpoczęto prace związane z inwestycją „Rewitalizacja Parku Piastowskiego wraz z zagospodarowaniem całego brzegu Jeziora Jelonek oraz Skweru im. Miasta Speyer – etap I” i wybudowano nowe drogi rowerowe o szerokości 2,5 metra z nawierzchni asfaltowej na powierzchni 1357 m² oraz alejki piesze z kostki betonowej o powierzchni 832 m². Alejki znajdujące się na skwerze im. Miasta Speyer zostały wykonane z nawierzchni przepuszczalnej TerraWay, która umożliwia przenikanie powietrza i wody ze spływu powierzchniowego do gruntu. Nasadzenia na terenie skweru tworzą rabaty, na które składa się 5257 bylin. Całość dopełnia 40 000 roślin cebulowych, takich jak krokusy, tulipany i czosnki. Posadzono również 45 drzew, a pozostałą część skweru stanowi trawnik o powierzchni 1394 m².

W latach poprzednich w ramach rewitalizacji zrewaloryzowano trzy parki. W pierwszym z nich, poddanym działaniom w 2016 roku, Parku im. Kaczorowskiego wykonano nowe nasadzenia 21 drzew, 1510 krzewów, 936 bylin, roślin cebulowych na powierzchni 110 m². Ponadto założono nowe trawniki na powierzchni 2218,70 m² oraz wybudowano 1207,13 m² nowych ścieżek spacerowych z nawierzchni mineralnej, przepuszczalnej. W drugim, poddanym rewaloryzacji w latach 2016-2017, Parku im. Kościuszki, 200 drzew zostało poddanych pielęgnacji, a 62 sztuki zostały usunięte ze względów sanitarnych lub kolidujących z nowo projektowanymi ścieżkami. Usunięto większość istniejących krzewów. Posadzono 22 nowych drzew, 6678 krzewów, 830 bylin, pnączy i traw ozdobnych oraz 208 m² roślin cebulowych, które ukwiecają park wczesną wiosną. Założono 7839 m² nowych trawników. Wybudowano łącznie 3842,61 m² nowych nawierzchni przepuszczalnych. W trzecim, Parku im. Trzech Kultur, poddanym rewaloryzacji w 2018 roku, wykonano m.in. nowe ścieżki z nawierzchni mineralnej, posadzono 53 drzewa gatunków takich, jak: kasztanowiec czerwony, klon pospolity, grab pospolity, platan kalinolistny, lipa drobnolistna, dąb szypułkowy, metasekwoja chińska czy wierzba płacząca, 1511 krzewów gatunków, m.in. śnieguliczka Chenaulta „Hancock”, róża pomarszczona, żylistek szorstki, kalina koralowa, pęcherznica kalinolistna, cis pospolity, hortensja bukietowa „Limelight”, 300 traw ozdobnych oraz 8597 cebul tulipanów i krokusów. Założono nowe trawniki na powierzchni ponad 2,8 ha.

W 2019 roku wykonano trzy projekty związane z zagospodarowaniem miasta zielenią. Jednym z nich było zadanie wybrane do realizacji w ramach budżetu obywatelskiego wykonano projekt „Wenecja - powrót do życia” umiejscowiony we fragmencie Parku Piastowskiego, między ulicami Jeziorną i Cierpięgi, a jeziorem Jelonek. W parku dokonano nowych nasadzeń roślin –  35 drzew, w tym 26 lip i 9 dębów, ponad 1200 sztuk krzewów i traw ozdobnych, a na skarpach 1260 roślin okrywowych. Wszystkie trawniki zostały na nowo założone. Drugie zadanie dotyczyło rewitalizacji skweru im. Wyspiańskiego, na którym założono trawniki na powierzchni 825 m², posadzono 130 krzewów ozdobnych i 300 m² roślin cebulowych. Trzecim zadaniem było nasadzenie drzew i krzewów wraz z posadowieniem małej architektury przy ul. Bolesława Chrobrego na odcinku od ul. Mieszka I do ul. Łubieńskiego oraz na ul. Dąbrówki.

Najważniejszymi działaniami zrealizowanymi w 2020 roku w ramach Planu Gospodarki Niskoemisyjnej dla Miasta Gniezna były:

• likwidacja źródeł niskiej emisji w ramach programu „Lepsza jakość powietrza w Gnieźnie”; łącznie zlikwidowano 109 źródeł ogrzewania na paliwo stałe w 60 lokalach mieszkalnych i w 7 budynkach mieszkalnych jednorodzinnych;
• likwidacja źródeł niskiej emisji w komunalnych budynkach mieszkalnych; do miejskiej sieci ciepłowniczej podłączono budynek przy ul. Libelta 56 i zlikwidowano 12 źródeł ciepła na paliwo stałe; ponadto w 7 lokalach zlikwidowano 10 źródeł ciepła na paliwo stałe i zainstalowano elektryczne grzejniki konwektorowe; pozwoliło to ograniczyć emisję pyły PM10 o 414,9 kg/rok, PM2,5 o 311,2 kg/rok i benzo(a)pirenu o 0,155 kg/rok;
• realizacja parkingu Park&Ride przy ul. Wrzesińskiej na 101 miejsc parkingowych;
• promowanie gospodarki niskoemisyjnej – działania edukacyjne (konkursy w placówkach oświatowych, ulotki informacyjne, plakaty, Informator Miejski).

W ramach działań ograniczających niską emisję Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gnieźnie uruchomił czwarty już nabór wniosków dla osób fizycznych w popularnym Programie „Mój Prąd”. Wsparcie dotyczy nie tylko domowych mikroinstalacji fotowoltaicznych (PV), ale także magazynów energii i ciepła, które zwiększają autokonsumpcję energii elektrycznej wytworzonej z własnych paneli PV.

Powyższe zagadnienia były również objęte w raporcie z realizacji Programu Ochrony Środowiska dla Miasta Gniezna na lata 2017-2021 – za lata 2017-2018, przedłożonego Radzie Miasta Gniezna w dniu 26 sierpnia 2020 roku.

Ponadto w mieście były prowadzone działania rekultywacyjne na jeziorze Winiary i Jelonek (wykonanie zabiegów mobilnej inaktywacji nieorganicznych związków fosforu w wodach Jeziora Winiary w celu spowolnienia eutrofizacji jeziora i wyeliminowania zakwitu sinic); działania rewaloryzacyjne terenów zielonych prowadzone przez Zakład Zieleni Miejskiej w Gnieźnie; działania edukacyjne w postaci akcji ekologicznych, w tym: działania edukacyjne w ramach Europejskiego Tygodnia Zrównoważonego Transportu (16-22 września 2020) z kampanią „Zeroemisyjna mobilność dla każdego” i konkursem „Przyjazne Środowisku Działki na Nieruchomościach Niezamieszkałych w Gnieźnie w roku 2020”.

Na terenie miasta prowadzi się monitoring środowiska. W różnych punktach zlokalizowanych jest 10 czujników monitorowania jakości powietrza w zakresie pyłu zawieszonego PM10 i PM2,5 wraz z systemem przesyłu i prezentacji danych. Dane o jakości powietrza dostępne są na stronie internetowej miasta Gniezna.

Dane o jakości powietrza dostępne są na stronie internetowej miasta i http://smartcitygniezno.pl/ oraz gniezno.eu.

Rycina 7. Monitoring jakości powietrza (źródło: UM Gniezno)

W 2021 roku w zakresie zieleni miejskiej były także prowadzono inwestycje. Należy projekt „Rewitalizacja Parku Piastowskiego wraz z zagospodarowaniem całego brzegu Jeziora Jelonek oraz Skweru im. Miasta Speyer – etap I”. W ramach pierwszego etapu prac przy brzegu jeziora wybudowano nowe drogi rowerowe o szerokości 2,5 metra z nawierzchni asfaltowej na powierzchni 1357 m², oraz alejki piesze z kostki betonowej o powierzchni 832 m². W pobliżu placu zabaw na ciągu pieszym zostały wymalowane dwie gry podwórkowe z masy termoplastycznej. Alejki znajdujące się na skwerze zostały wykonane z nawierzchni przepuszczalnej TerraWay, która umożliwia przenikanie powietrza i wody ze spływu powierzchniowego do gruntu. W tym fragmencie parku zamontowano 28 ławek z podłokietnikami oraz siedem ławek na prefabrykatach. Posadowiono również 15 stojaków na rowery, 16 koszy na odpady, kosz na psie ekskrementy oraz 28 lamp. Ponadto, przy placu zabaw została wybudowana toaleta. Nasadzenia na terenie skweru tworzą rabaty, na które składa się 5257 roślin z gatunku winobluszcz pięciolistkowy, trzcinnik ostrokwiatowy „Karl Foerster”, jeżówka purpurowa „Magnus Superior”, jeżówka purpurowa „White Swan”, łubin „The Chatelaine”, szałwia omszona „Caradonna”, ostnica cieniutka „Pony Tails”, koper włoski „Purpureum”. Całość dopełnia 40 000 sztuk roślin cebulowych takich, jak: krokusy, tulipany i czosnki. Posadzono również 45 drzew z gatunku kasztanowiec czerwony, platan klonolistny, wiśnia piłkowana „Kanzan”, lipa drobnolistna, klon pospolity, wierzba płacząca i głóg pośredni „Paul Scarlet”. Pozostałą część skweru stanowi trawnik o powierzchni 1394 m².

Drugim projektem jest „Rewitalizacja Rynku poprzez nasadzenie drzew i krzewów oraz wprowadzenie małej architektury – odbrukowano tereny na płycie rynku oraz na fragmencie ul. Farnej”. W odbrukowanych terenach zieleni uzupełniono i wprowadzono 15 nowych drzew z gatunku klon pospolity „Emerald Queen”. Zieleń niską stanowią 1042 krzewy ozdobne z gatunku irga błyszcząca, tawuła nippońska „White Carpet” oraz berberys Thunberga „Green Carpet”. Wprowadzono również 15 donic obsadzonych zielenią z gatunku świdośliwa Lamarca w postaci drzewa wielopniowego, 330 bylin z gatunku rozplenica japońska „Little Bunny”, barwinek pospolity i 1485 roślin cebulowych takich, jak: krokus odm. fioletowa, tulipan botaniczny „Persian Pearl”, szafirek armeński. Powyższe działania mają na celu poprawę atrakcyjności miasta Gniezna oraz zwiększenie powierzchni biologicznie czynnej.

W związku z deficytem opadów atmosferycznych oraz wysokimi temperaturami obserwowanymi w ostatnich latach, Zakład Zieleni Miejskiej ograniczył w znacznym stopniu pierwsze pokosy, zmieniając wiele hektarów w samoistne łąki. Na bieżąco obserwowano sytuację hydrologiczno-atmosferyczną, do której dostosowywane były prace w terenach zieleni. Zwiększano wysokość trawy, która podlegała koszeniu, jak i minimalną wysokość trawy po koszeniu. Ponadto, uzupełniano i prowadzono nowe nasadzenia drzew i krzewów w pasach drogowych, skwerach oraz parkach. Łącznie na terenie miasta posadzono 155 drzew, 401 krzewów, bylin, traw ozdobnych.

Prowadzono też działania mające na celu poprawę warunków siedliskowych miejskiego drzewostanu, a tym samym zwiększenie powierzchni biologicznie czynnych przez odbrukowanie powierzchni wokół drzew, które w zależności od miejsca mają charakter punktowy, a także kompleksowy, czyli tworzenie pasów zieleni. Zastosowano drenaże z kruszywa w obrębie bryły korzeniowej nowo posadzonych drzew w celu poprawy warunków powietrzno-wodnych, a także zmniejszenia spływu powierzchniowego.

Prowadzono również monitoring drzewostanu występującego na terenie miasta, który stanowi podstawę do wykonania ekspertyz dendrologicznych, pielęgnacji, zakładaniu wiązań i tworzeniu napowietrzenia struktury gleby za pomocą air spade.

Prowadzono wreszcie działania edukacyjne z wykorzystaniem tablic na skwerach i w parkach na temat dokarmiania ptaków. Ponadto, oznaczono nowo posadzone drzewa, wskazując poszczególne gatunki oraz rok posadzenia. Łącznie w 2021 roku nasadzono 200 drzew.

Rycina 8. Modernizacja skweru przy ul. Lecha/Chrobrego (źródło: ZZM w Gnieźnie)

Rycina 9. Odbrukowanie nawierzchni i nowe nasadzenia przy ul. Grzybowo (źródło: UM Gniezno)

Rycina 10. Nasadzenia drzew i krzewów wraz z odbrukowaniem nawierzchni przy ul. Grzybowo (źródło: UM Gniezno)

Rycina 11. Nasadzenia drzew i krzewów wraz z odbrukowaniem nawierzchni przy ul. Grzybowo (źródło: UM Gniezno)

Rycina 12. Nasadzenia drzew i krzewów wraz z odbrukowaniem nawierzchni przy ul. Grzybowo (źródło: UM Gniezno)

Rycina 13. Rewitalizacja Parku Piastowskiego nad jeziorem Jelonek (źródło: UM Gniezno)

Rycina 14. Rewitalizacja Parku Piastowskiego nad jeziorem Jelonek (źródło: UM Gniezno)

Rycina 15. Odbrukowanie nawierchni i poszerzenia mis wokół drzew ul. św. Jana (źródło: UM Gniezno)

Rycina 16. Tablice edukacyjno-informacyjne na terenie parków (źródło: UM Gniezno)

Rycina 17. Tablice edukacyjno-informacyjne na terenie parków (źródło: UM Gniezno)

Rycina 18. Nowe nasadzenia ul. św. Michała (źródło: UM Gniezno)

Należy również podkreślić, że miasto w ramach działań na rzecz ochrony klimatu zawarło Porozumienie z Wojewódzkim Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu (WFOŚiGW) w zakresie utworzenia punktu konsultacyjno-informacyjny Programu „Czyste Powietrze, który ma na celu ułatwienie mieszkańcom aplikowanie o dofinansowanie w ramach programu. Program skierowany jest do właścicieli i współwłaścicieli domów jednorodzinnych, którzy mogą ubiegać się o dotacje na zmianę systemu ogrzewania opartego na paliwach stałych, jak i na działania termomodernizacyjne. Miasto brało czynny udział w działaniach informacyjnych dotyczących programu organizując szkolenie, a także udzielając informacji mieszkańcom o warunkach programu.

W punkcie, obsługiwanym przez pracowników Wydziału Ochrony Środowiska Urzędu Miejskiego, można uzyskać informacje o zasadach programu, skonsultować wniosek o dofinansowanie lub płatność, uzyskać wsparcie w przygotowaniu wniosku oraz pozostałych dokumentów, złożyć wniosek o dofinansowanie, który zostanie przekazany do WFOŚiGW, gdzie nastąpi jego ocena merytoryczna. Na dzień 31 grudnia 2021 roku złożono 216 wniosków na wymianę źródeł ogrzewania oraz termomodernizację budynków jednorodzinnych.

3.2. Modelowa lokalność – dobra praktyka miasta

W zakresie dobrej praktyki miasta można rekomendować funkcjonowanie miejskich programów dotacyjnych związanych z małą retencją oraz wymianą źródeł ogrzewania, a także wykorzystanie w inwestycjach zielonych nawierzchni przepuszczalnych. Tak ważne zagadnienia jak oszczędzanie zasobów życiodajnej wody i ochrona powietrza, które mają wpływ na zmiany klimatu, powinny być wdrażane w każdej gminie.

Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom mieszkańcom, miasto udziela dotacji z budżetu miasta na cele środowiskowe. Uchwałą nr XXII/308/2020 z dnia 24 czerwca 2020 roku Rada Miasta Gniezna określiła zasady udzielania dotacji celowych z budżetu miasta na zadania służące ochronie zasobów wodnych, polegające na gromadzeniu wód opadowych i roztopowych w miejscu ich powstawania w ramach Programu „Złap deszcz” W ramach programu można ubiegać się o dofinansowanie budowy systemów służących do zatrzymywania i wykorzystywania wód opadowych i roztopowych tj. zakup i montaż przewodów odprowadzających wody opadowe i roztopowe zebrane z rynien i wpustów, zbiorników naziemnych, podziemnych, otwartych lub zamkniętych, szczelnych lub infiltracyjnych, instalacji rozsączających lub nawadniających, studni chłonnych. Wysokość dotacji wynosi 50%, jednak nie więcej niż 1000 zł na budynek jednorodzinny i 4000 zł na budynek wielorodzinny. W roku 2020 złożono i podpisano osiem wniosków, z czego rozliczono siedem. Łączna pojemność zainstalowanych zbiorników wyniosła 42,08 m³. Przekazana kwota dotacji za rok 2020 wyniosła 9455,03 zł.  W 2021 roku złożono 17 wniosków, a podpisano i rozliczono 15 umów. Łączna pojemność zainstalowanych zbiorników wyniosła 27,02 m³. Przekazana kwota dotacji za rok 2021 wyniosła 10 529,22 zł.

Rycina 19. Miasto prowadzi dofinansowania do tzw. beczek zbiorników na wodę deszczową (źródło: UM Gniezno)

Innym realizowanym programem jest „Lepsza jakość powietrza w Gnieźnie”. Uchwałą nr VI/84/2019 z dnia 27 marca 2019 roku Rada Miasta Gniezna określiła zasady udzielania dotacji celowych z budżetu miasta na dofinansowanie zmiany źródeł ciepła w lokalach mieszkalnych i budynkach mieszkalnych jednorodzinnych. W ramach programu można ubiegać się o dofinansowanie trwałej likwidacji systemu ogrzewania opartego na paliwie stałym i zastąpieniu go poprzez podłączenie do miejskiej sieci ciepłowniczej, ogrzewanie gazowe lub ogrzewanie elektryczne. Wysokość dotacji wynosi 50% kosztów kwalifikowanych, jednak nie więcej niż 2500 zł dla lokali lub budynków z istniejącą instalacją c.o. i 4000 zł dla lokali lub budynków bez instalacji centralnego ogrzewania.   W 2020 roku złożono 63 wnioski, z czego pozytywnie zaopiniowano 57, do podpisania umów o udzieleniu dotacji, w wymaganym terminie, tj. do 31 października 2020 r., wpłynęły 54 rozliczenia na kwotę 236 278,80 zł. Dzięki programowi zlikwidowano 109 źródeł ogrzewania na paliwo stałe w 60 lokalach mieszkalnych i siedmiu budynkach mieszkalnych jednorodzinnych, co pozwoliło ograniczyć emisję pyłu PM10 o 2,94 Mg/rok, pyłu PM2,5 o 2,205 Mg/rok i benzo(a)pirenu o 0,0011 Mg/rok. W roku 2021 złożono 71 wniosków, z czego zaopiniowano pozytywnie 67 wniosków. Zaplanowana kwota w budżecie to 250 000,00 zł. W wymaganym terminie wpłynęło 64 rozliczeń na kwotę 241 127,44 zł. W sumie zlikwidowano 114 źródeł ogrzewania na paliwo stałe w 62 lokalach mieszkalnych i ośmiu budynkach mieszkalnych jednorodzinnych.

Rycina 20. Wymiana „kopciucha” z programu miejskiego (źródło: UM Gniezno)

Realizacja miejskich programów środowiskowych cieszyła się dużym zainteresowaniem i będzie kontynuowana w latach następnych.

Kolejną dobrą praktyką jest stosowanie nawierzchni mineralnych, która ma na celu zapewnić naturalną wegetację roślin i retencję wód opadowych. Takie powierzchnie nie tylko pozwalają na ograniczenie zużycia wody, ale również zapewniają rezerwuar na dłuższy czas. Dodatkowo, dzięki wykorzystaniu nawierzchni mineralnych odciążana jest kanalizacja deszczowa. Na terenie Gniezna we wszystkich parkach, które były rewaloryzowane, znajduje się nawierzchnia mineralna lub mineralno-żywiczna.

3.3. Opis projektu wybranego do realizacji w ramach ,,Planu Działań dla Miast. Modelowa lokalność’’

3.3.1. Krótka charakterystyka projektu

Projekt „Zielone rondo” – zagospodarowanie ronda im. Polskiego Czerwonego Krzyża był wykonany dla zaspokojenia zbiorowych potrzeb mieszkańców Gniezna. Przedsięwzięcie zostało zrealizowane w listopadzie 2021 roku i miało na celu realizację zadań z zakresu błękitno-zielonej infrastruktury dokonanej dla łagodzenia zmian klimatu w miastach oraz sprzyjających edukacji ekologicznej.

Rycina 21. Stan poprzedni ronda przed inwestycją (źródło: UM Gniezno)

Rycina 22., 23. Rondo stan w 2022 roku (źródło: UM Gniezno)

3.3.2. Realizacja i wdrażanie

Istotną częścią projektu był udział społeczeństwa na poszczególnych etapach prac nad projektem. Mieszkańcy byli informowani o poszczególnych etapach przedsięwzięcia. We wstępnej fazie projektowej, wyłoniony w przetargu zespół projektowy, w którego w skład wchodzili przedstawiciele Zakładu Zieleni Miejskiej w Gnieźnie i urzędnicy Wydziału Ochrony Środowiska, przeprowadził wywiady z przedstawicielami przedmiotowych organizacji pozarządowych, aby podczas projektowania uwzględnić potrzeby mieszkańców. Na spotkaniach z mieszkańcami i organizacjami pozarządowymi przedstawiono zasady projektowania zieleni na rondach i trendy z większych miast. Zapoznano się więc z opinią społeczną w sprawie zagospodarowania ronda. Mieszkańcy interesowali się doborem roślinności na wskazanym obszarze, proponowali większą paletę roślinności. Zwracali uwagę na to, aby zastosować większą gamę kolorów i rośliny, które odpowiedzialne są za oczyszczanie powietrza. Na podstawie przeprowadzonych rozmów przygotowano cztery koncepcje, które różniły się zagospodarowaniem i doborem gatunkowym. Po skonsultowaniu z przedstawicielami Polskiego Klubu Ekologicznego Koło w Gnieźnie i Rady Osiedlowej Stare Miasto dokonaniu wyboru koncepcji oraz wprowadzono w niej drobne zmiany.

W ramach realizacji projektu „Zielone rondo” dobrą praktyką miasta okazały się konsultacje społeczne dotyczące zagospodarowania ronda, zarówno z organizacjami pozarządowymi, jak i mieszkańcami. Również zaproponowanie przez zespół projektowy aż czterech opcjonalnych koncepcji do wyboru ułatwił mieszkańcom dyskusję, zwiększyło ich poczucie decyzyjności i współodpowiedzialności za projekt.

Dobór gatunkowy opierał się na połączeniu ze sobą roślin w taki sposób, aby rondo było dekoracyjne przez cały rok. Dlatego każdy z projektów zawierał rośliny zimozielone, a także rośliny cebulowe, które jako pierwsze pojawiają się wczesną wiosną. Nie zabrakło bylin, które miały nadać akcent kolorystyczny oraz krzewów liściastych, które posłużyły za zielone tło dla pozostałych nasadzeń.

Po dokonaniu kalkulacji przez Zakład Zieleni Miejskiej w Gnieźnie zatwierdzono projekt. Do nasadzeń wybrano następujące krzewy: jałowiec sabiński „Glauca”, jaśminowiec „Erectus” i sosna górska var. Pumilio, byliny z gatunku bodziszek wspaniały „Roosemoor”, rozchodnik okazały „Brilliant” oraz rudbekia błyskotliwa „Goldstrum”, trawy ozdobne z gatunku kostrzewa sina „Elijah Blue”, ostnica trzcinkowata „Pony Tails” oraz rozplenica japońska „Moudry”, a także rośliny cebulowe z gatunku czosnek ozdobny „Gladiator”, czosnek ozdobny „Maxima”, czosnek ozdobny „Ambassador” oraz narcyz cyklamenowaty „Tete-a-tete”. Założenia, które zostały przedstawione na wstępnych spotkaniach, zaowocowały zagospodarowaniem ronda roślinami, które oprócz walorów dekoracyjnych jak różnorodność kolorów i zmienność faktury i pokroju charakteryzują się dużą odpornością na niekorzystne warunki panujące w pasach drogowych, a także mają wpływ na oczyszczanie powietrza i zwiększenie bioróżnorodności.

Rozwiązania techniczne dotyczące zatrzymania wody w obiegu, były  konsultowane z firmami zewnętrznymi i na bieżąco przekazywane mieszkańcom oraz przedstawicielom organizacji pozarządowych, którzy obserwowali zaawansowanie prac pomimo panujących zmiennych warunków atmosferycznych.

Przedsięwzięcie zostało przyjęte z dużym entuzjazmem przez mieszkańców Gniezna. Tak cenną dla środowiska inicjatywę zaakceptowały organizacje pozarządowe, w tym przedstawiciele Polskiego Klubu Ekologicznego Okręg Wielkopolski Koło w Gnieźnie i Rady Osiedlowej Stare Miasto w Gnieźnie.

Rycina 24. Zielone rondo – stan w listopadzie 2021 roku (źródło: UM Gniezno)

Rycina 25. Zielone rondo – grudzień 2021 na zdjęciu Marzena Dyc-Rewers, dyrektor Wydziału Ochrony Środowiska UM w Gnieźnie i Grażyna Bernaciak, prezes Polskiego Klubu Ekologicznego Koło w Gnieźnie (źródło: UM Gniezno)

3.3.3. Produkty/rezultaty z odniesieniem do wskaźników zrównoważonego rozwoju

Realizacja projektu zagospodarowania „Zielonego ronda” znajdzie przełożenie na następujące wskaźniki zrównoważonego rozwoju:

• wzrost powierzchni biologicznie czynnej,
• zmniejszenie spływu powierzchniowego wód,
• wzrost bioróżnorodności gatunkowej roślin i zwierząt, zwłaszcza owadów,
• wzrost liczebności zapylaczy.

Dzięki zielonym inicjatywom została także uruchomiona miejska pasieka, z której co roku pozyskuje się  około 100 kg miodu. Zbiory trafiają do słoiczków i służą jako upominkowy gadżet miasta dla gości i delegacji odwiedzających Pierwszą Stolicę Polski.

Rycina 26. Miód z pasieki miejskiej (źródło: UM Gniezno)

Rycina 27. Miejska pasieka (źródło: UM Gniezno)