Mikołów

Wstęp

Towarzyszący 11. Światowemu Forum Miejskiemu „Plan Działań dla Miast. Modelowa lokalność” (PDM) to program unikatowy w skali europejskiej. Łączy ponad sto polskich miast, które w różnorodny sposób odpowiadają na lokalne wyzwania zgodne z celami zrównoważonego rozwoju określonymi w Agendzie 2030. Jego celem jest włączenie polskich miast w światową dyskusję na temat trendów zrównoważonej urbanizacji oraz popularyzacja ich wdrażania w ramach zadań własnych miast.

Kryterium kwalifikacji do programu stanowiły dotychczasowe osiągnięcia miast w wybranym celu zrównoważonego rozwoju Agendy 2030. O unikatowym charakterze „Planu Działań dla Miast” przesądza przedstawienie w jednej inicjatywie bogactwa różnorodnych doświadczeń, którymi polskie miasta mogą dzielić się z innymi. Program PDM prowadzony był równolegle do prac nad nową Krajową Polityką Miejską 2030 i stanowi jeden z projektów strategicznych ujętych w KPM 2030. Dokument pokazuje dobre praktyki wypracowane już przez polskie miasta w ostatnich latach, aby mierzyć się z wyzwaniami w 17 celach, w tym ubóstwem mieszkańców, nierównościami społecznymi, barierami w rozwoju gospodarczym czy zmianami klimatu. Jednocześnie jak w soczewce dokument skupia się na 2022 roku i ukazuje bogactwo projektów zaplanowanych w miastach na ten rok. Chociaż Światowe Forum Miejskie trwa kilka dni, poprzez te działania jest obecne w ponad 100 polskich miastach przez cały okres realizacji „Planu Działań dla Miast”.

Mikołów bierze udział w Programie „Plan Działań dla Miast. Modelowa lokalność” z projektem „Zagospodarowanie terenu podwórka kamienicy przy ul. Jana Pawła 4 w Mikołowie (dziedziniec Centrum Aktywności Społecznej)”, co przyczyni się do pozostawienia trwałego wkładu w wypracowanie wspólnej wizji zrównoważonego rozwoju polskich miast dzięki wymianie doświadczeń. Włączając się w światowy trend zrównoważonej przemiany przestrzeni miejskich oraz realizując projekt w ramach „Planu Działań dla Miast”, Mikołów uczestniczy w dyskusji na temat rozwoju terenów zurbanizowanych oraz tworzeniu platformy dla systematycznego udoskonalania i wdrażania dobrych wzorców w lokalnych politykach miejskich. PDM ma na celu upowszechnienie dobrych praktyk zaczerpniętych ze zrealizowanych przedsięwzięć wypełniających Cele Zrównoważonego Rozwoju ONZ oraz promocję osiągnięć poszczególnych miast w ich wypełnianiu, istotnych z perspektywy miast i szukania odpowiedzi na lokalnie występujące problemy, niezależnie od skali projektów lub działań.

Działania Mikołowa realizowane w ramach „Planu Działań dla Miast” w projekcie „Zagospodarowanie terenu podwórka kamienicy przy ul. Jana Pawła 4 w Mikołowie (dziedziniec Centrum Aktywności Społecznej)” odwołują się do 11. Celu Zrównoważonego Rozwoju, tj. Zrównoważone miasta i społeczności. Realizacja tego projektu wpisuje się w rozstrzygnięcia strategiczne w dokumentach strategicznych Mikołowa wymienionych w raporcie. Zapraszamy do lektury raportu i zapoznania się z wyzwaniami i osiągnięciami Mikołowa.

Rozdział 1. Przyczyny podjęcia przez gminę Mikołów działań w Celu 11. Zrównoważone miasta i społeczności

1.1. Krótka charakterystyka gminy

Gmina Mikołów jest gminą miejską leżącą w powiecie mikołowskim w centralnej części województwa śląskiego. Należy do Aglomeracji Śląskiej. W bezpośrednim sąsiedztwie gminy znajdują się m.in. gminy: Katowice, Ruda Śląska oraz Tychy. Pod względem podziału fizycznogeograficznego Jerzego Kondrackiego gmina Mikołów znajduje się w obrębie makroregionu Wyżyny Śląskiej i mezoregionu Wyżyny Katowickiej zbudowanej z węglonośnych skał karbońskich, na których zalegają dolomity i wapienie środkowego triasu. Mikołów otaczają Wzgórza Mikołowskie zbudowane z wapieni.

Mikołów należy do niewielu miast na Górnym Śląsku, które zachowały swój kameralny charakter, nie ulegając dominacji przemysłu ciężkiego. W uliczkach starówki mikołowskiej można spotkać wiele interesujących kamieniczek z XVIII i XIX wieku. Historyczny charakter starego miasta podkreślają tablice pamiątkowe znajdujące się na niektórych frontonach ścian budynków, poświęcone wybitnym mikołowianom bądź ludziom zasłużonym, np. Konstantemu Prusowi, Cyprianowi Kamilowi Norwidowi, Rafałowi Wojaczkowi. Teren mikołowskiej starówki, czyli rynek wraz z nieregularną siatką ulic objęty jest ochroną prawną poprzez wpisanie do rejestru zabytków, w ramach układu urbanistycznego miasta, decyzją wojewódzkiego konserwatora zabytków. W uzasadnieniu podkreślono poważne znaczenie układu urbanistycznego dla historii i charakterystyki regionu.

Teren gminy znajduje się na granicy dwóch działów wodnych Polski I rzędu: Odry i Wisły, przy czym niemal cały obszar gminy należy do dorzecza Odry. Krajobraz tego terenu charakteryzuje się różnorodnością form: wzgórz (Sośnia Góra, Fiołkowa Góra) i pagórków poprzecinanych dolinami rzek i cieków. Lesistość gminy wynosi 27,1% i jest nisza od średniej dla województwa śląskiego (31,9%). Gmina leży w Dolinie Rzeki Jamny uznanej za zespół przyrodniczo-krajobrazowy.

Cennym obiektem na terenie gminy jest Śląski Ogród Botaniczny (ŚOB) zlokalizowany w sołectwie Mokre. Jest on jednym z największych i najnowocześniejszych obiektów tego typu na Śląsku, a jednocześnie jednym z najmłodszych ogrodów botanicznych w Polsce. Podstawowym zadaniem tego miejsca jest ochrona różnorodności biologicznej regionu, działania edukacyjne skierowane do różnych grup wiekowych i kształtowanie postaw proekologicznych w społeczeństwie. Ogród jest również doskonałym miejscem rekreacji i wypoczynku. Ogród jest instytucją prowadzącą badania naukowe we współpracy m.in. z Polską Akademią Nauk, uczelniami wyższymi i innymi ogrodami botanicznymi. Przy ogrodzie usytuowana jest zamiejscowa Pracownia Struktury Roślin – Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej PAN.

W ogrodzie organizowane są sympozja naukowe zarówno regionalne, krajowe, jak i międzynarodowe. Co ważne, mają tu swoją siedzibę ma Rada Ogrodów Botanicznych i Arboretów w Polsce, na jej czele od 2011 roku stoi dyrektor Śląskiego Ogrodu Botanicznego. Działa tu również bank nasion.

Siedzibą Śląskiego Ogrodu Botanicznego od maja 2012 roku jest Centrum Edukacji Przyrodniczej i Ekologicznej. Na ten cel zaadaptowano bazę powojskową znajdującą się na Sośniej Górze (329 m n.p.m.). Nad budynkiem wznosi się wieża widokowa o wysokości 14 m, z której rozciąga się malowniczy widok na Górny Śląsk i Beskidy. Centrum otoczone jest parkiem, gdzie na obszarze niemal 20 ha założono 14 kolekcji roślinnych (m.in. kolekcje siedliskowe, ogród fenologiczny, różaneczniki, murawy, rośliny wrzosowate) oraz poprowadzono 3 km ścieżek rekreacyjno-dydaktycznych. Co roku ogród odwiedza kilkanaście tysięcy gości zarówno z kraju i zagranicy.

Rycina 1. Centrum Edukacji Przyrodniczej i Ekologicznej ŚOB z lotu ptaka wraz z siatką ścieżek (źródło: Śląski Ogród Botaniczny)

Innym ciekawym obiektem gminy jest Park Planty położony w centrum Mikołowa, o powierzchni 13 ha. Mikołowski park, zwany Plantami, ciągnie się między ul. Konstytucji 3 Maja a potokiem Aleksander. Północna część parku dochodzi niemal do centrum miasta. Obszar ten to tzw. Małe Planty, oddzielone od Dużych Plant ul. Górniczą.

Park został założony w XVIII wieku jako kompozycja o charakterze krajobrazowym zamkniętym. Jest jednym z najlepiej zachowanych, w stosunku do pierwotnego kształtu, parków w aglomeracji górnośląskiej. Charakteryzuje się układem linearnym – wzdłuż cieku wodnego. Tamtędy przebiega główna aleja spacerowa parku, będąca zarazem główną osią kompozycyjną. Od wielu pokoleń stanowi miejsce spacerów i spotkań mieszkańców miasta.

Rycina 2. Park Planty (źródło: UM Mikołów)

W 2001 roku park został odnowiony i wpisany do rejestru zabytków województwa śląskiego. Na terenie Plant znajdują się place zabaw, dwa zbiorniki wodne i Domek Parkowy. Na obrzeżach zlokalizowane są kąpielisko miejskie, kryta pływalnia i lodowisko. Część parku ma charakter naturalny w postaci zbiorowisk leśnych, między którymi meandruje potok Aleksander, dopływ rzeki Jamny, zaś Małe Planty mają charakter miejskiego skweru z uporządkowaną zielenią urządzoną.

Rycina 3. Wejście na Małe Planty od strony ul. Miarki (źródło: UM Mikołów)

Gmina jest bardzo dobrze skomunikowana z resztą miast Aglomeracji Śląskiej dzięki sprawnym połączeniom kolejowym i autobusowym. Najważniejszą i największą inwestycją realizowaną przez mikołowski samorząd była budowa w latach 2019-2021 centrum przesiadkowego. Nazwa zadania inwestycyjnego to „System transportu niskoemisyjnego na terenie Gminy Mikołów – budowa Centrum Przesiadkowego – poprawa infrastruktury drogowej”. W ramach zadania wykonano m.in. parking „parkuj i jedź” na 200 pojazdów, zadaszone perony przystankowe, a zimą podgrzewane ławki zasilane elektrycznie w sposób hybrydowy, a nawet punkt ładowania samochodów elektrycznych.

Rycina 4. Punkt ładowania samochodów elektrycznych (źródło: ZIM Mikołów)

Liczba mieszkańców Gminy Mikołów to 41 003 osób (BDL GUS, 2020). Do 2019 roku, kiedy gmina liczyła 41 014 mieszkańców, zauważalna była stała tendencja wzrostowa liczby ludności, która w latach 2002-2020 wzrosła o 7,2%. Od 2019 roku liczba mieszkańców utrzymuje na podobnym poziomie, w trendzie lekko spadkowym. 58,4% mieszkańców Mikołowa jest w wieku produkcyjnym, 19,4% w wieku przedprodukcyjnym, a 22,2% mieszkańców jest w wieku poprodukcyjnym.

1.2. Główne wyzwania i ich ujęcie w strategii rozwoju gminy

Lokalny Program Rewitalizacji na lata 2016-2020 z perspektywą do 2022 roku dzieli działania rewitalizacyjne na cztery sfery, wśród których ważne miejsce zajmują sfera środowiskowa i przestrzenno-funkcjonalna. Przypisany im jest jeden cel strategiczny – Zapewnienie atrakcyjnej i wysokiej jakości przestrzeni publicznej oraz środowiska przyrodniczego, któremu odpowiadają dwa cele operacyjne: 3.1. Zachowanie wysokiej jakości środowiska naturalnego i 3.2. Podniesienie jakości przestrzeni publicznych i zwiększenie spójności przestrzennej.

Na liście projektów podstawowych LPR znalazł się projekt zatytułowany „Adaptacja i rozbudowa budynku na cele Centrum Usług Społecznych w Mikołowie” (CUS), którego część stanowi przedmiot niniejszego raportu w zakresie zagospodarowania terenu przylegającego do budynku CUS. Projekt ten ma polegać na adaptacji i rozbudowie zdegradowanego budynku oraz przyległego terenu na potrzeby centrum. Działania rewitalizacyjne mają charakter kompleksowy łączący często czynniki infrastrukturalne, społeczne i środowiskowe. Taki charakter przyjął niniejszy projekt. Należy zaznaczyć, że dzielnica Centrum, na której prowadzone są przedsięwzięcia rewitalizacyjne, jest obszarem o największej liczbie osób korzystających z pomocy społecznej, dużej liczbie bezrobotnych oraz dużej liczbie przestępstw i incydentów. Działanie to podjęto, aby zminimalizować proces wykluczenia społecznego obecnego na tym terenie pomimo licznych placówek społecznych i kulturalnych w mieście, aby odnowić zabytkową kamienicę i stworzyć przyjazną przestrzeń do spotkań na wolnym powietrzu.

Misją gminy Mikołów przedstawioną w Strategii Rozwoju Gminy Mikołów na lata 2020-2030 jest stałe podnoszenie jakości życia mieszkańców poprzez tworzenie warunków ich funkcjonowania i rozwoju osobistego, zawodowego oraz gospodarczego, w oparciu o lokalny kapitał ludzki, społeczny, kulturowy i materialny, unikalnie cenne zasoby środowiskowe, atuty położenia, a także silne relacje waloryzacji i animacji, z jednoczesnym pełnieniem roli aglomeracyjnego wzorca rozwoju zrównoważonego, inteligentnego wzrostu gospodarczego, innowacyjności, transformacji energetycznej i adaptacji klimatycznej. Misji odpowiadają trzy cele strategiczne, w tym Cel 3. podkreślający witalne i coraz bogatsze dziedzictwo środowiskowe w harmonijnej przestrzeni poprzez inteligentną prewencję i rozwój ekosystemów oraz skuteczne zarządzanie przestrzenią. Celowi temu towarzyszy m.in. cel operacyjny O17. Spójna, estetyczna, animująca i efektywnie wykorzystana przestrzeń.

W Programie Ochrony Środowiska dla Miasta Mikołów na lata 2019-2022 z perspektywą do 2026 roku Cel 11. realizowany jest w obszarze interwencji 7. Zasoby przyrodnicze. Przyporządkowane jest mu m.in. zadanie „Tworzenie nowych lub przebudowa istniejących terenów zielonych”, dla którego jednym z kierunków interwencji jest – Tworzenie nowych i realizacja bieżącego utrzymania istniejących ogólnie dostępnych terenów zieleni urządzonej oraz ich dostosowanie do wyzwań metropolizacji i adaptacji do zmian klimatu.

Rozdział 2. Charakterystyka Celu 11. Zrównoważone miasta i społeczności z perspektywy Mikołowa

Cel 11. dotyczy zrównoważonej urbanizacji i partycypacji społecznej w zintegrowanym i zrównoważonym planowaniu i gospodarowaniu osiedlami ludzkimi. Oznacza to potraktowanie procesu urbanizacji w sposób kompleksowy, tj. przy równorzędnym traktowaniu czynników społecznych, środowiskowych i infrastrukturalnych oraz położenie nacisku na udział mieszkańców, zwłaszcza w procesach decyzyjnych dotyczących zagospodarowywania przestrzeni. Tego rodzaju działania zostały uwzględnione przy opracowywaniu działań rewitalizacyjnych zapisanych w Lokalnym Programie Rewitalizacji na lata 2016-2020 z perspektywą do 2022 roku.

Jednym z zadań szczegółowych Celu 11. jest obniżenie niekorzystnego wskaźnika negatywnego oddziaływania miasta na środowisko per capita, zwracając szczególną uwagę na jakość powietrza oraz gospodarowanie odpadami komunalnymi i innymi zanieczyszczeniami. Łagodzenie skutków suszy i bezpieczeństwo powodziowe gmina osiąga np. przez inwestycje polepszające retencję wód. W gminie wprowadzono również program dopłat na elementy tzw. niebieskiej infrastruktury przydomowej. Chodzi m.in. o zbiorniki retencyjne naziemne o pojemności nie mniejszej niż 200 l lub podziemne o pojemności nie mniejszej niż 1000 l do gromadzenia wód opadowych, poprzez które woda nie przesiąka do ziemi i z których można ją pobierać do ponownego wykorzystania. Dofinansowywany jest również zakup i montaż urządzeń retencyjno-rozsączających. Osobną kategorią dotacji są środki na wymianę źródeł ogrzewania z paliw stałych na ekologiczne, co wpływa na ograniczenie emisji zanieczyszczeń i poprawę jakości powietrza.

Cel. 11 ma za zadanie zapewnienia łatwego i powszechnego dostępu do bezpiecznych i inkluzyjnych terenów zieleni i innych terenów przestrzeni publicznej, szczególnie kobietom, dzieciom, osobom starszym i osobom z niepełnosprawnością. Jednym z działań podjętych przez lokalny samorząd jest uruchomienie punktu konsultacyjnego dla osób o szczególnych potrzebach, w ramach którego odbywają się spotkania ze specjalistami. Ponadto z uwagi na dbałość o estetykę terenów miejskich i zwiększenia dostępności różnego rodzaju miejsc sprzyjających rekreacji Zakład Usług Komunalnych stale realizuje szereg nowych inwestycji w zakresie zieleni na terenie Mikołowa. W Mikołowie powołane zostało specjalne stanowisko Ogrodniczki Miejskiej. Osoba powołana do pełnienia tej funkcji zajmuje się estetyką miejskich zieleńców i skwerów, projektuje również nowe tereny i zajmuje się ich rozwojem. 

W 2021 roku uruchomiono pierwszą edycję Zielonego Budżetu Mikołowa. Jest to forma konsultacji społecznych mających na celu zdiagnozowanie potrzeb mieszkańców w zakresie szeroko pojętej ekologii i ochrony środowiska. Każdy mieszkaniec Mikołowa, który ma pomysł na działania ekologiczne na terenie miasta, może zgłosić swój wniosek. Na realizację zielonego udżetu mieszkańcy mieli 200 000 złotych. Maksymalna wartość projektu nie mogła przekroczyć 100 000 zł. Do zielonego budżetu można zgłaszać projekty związane z zazielenieniem przestrzeni publicznej (tworzenie nowych terenów zieleni lub poprawa istniejącego stanu zieleni), tworzeniem łąk kwietnych, walką z niską emisją, projekty OZE, projekty związane z błękitno-zieloną infrastrukturą, recyklingiem oraz warsztaty i działania edukacyjne.

Spośród wnioskowanych projektów wybrano trzy, które będą realizowane w 2022 roku.

Rozdział 3. Droga Mikołowa do doskonałości w realizacji Celu zrównoważone miasta i społeczności

3.1. Działania gminy w drodze do realizacji Celu 11. Zrównoważone miasta i społeczności

Gmina Mikołów prowadzi zrównoważoną politykę miejską zwłaszcza w dziedzinie środowiska przyrodniczego oraz politykę sprzyjającą włączeniu społecznemu poprzez działania na rzecz wykluczonych społecznie i włączanie w procesy decyzyjne mieszkańców miasta. Działaniami, które gmina podejmuje na rzecz poprawy jakości powietrza, są inwestycje termomodernizacyjne w miejskim zasobie mieszkaniowym. Wartością dodaną takiego projektu jest poprawa estetyki miejskich osiedli i ulic. W 2020 roku mikołowski samorząd zrealizował wiele tego typu inwestycji. Innym działaniem na rzecz ochrony środowiska było podjęcie uchwały, na mocy której właściciele nieruchomości mogą ubiegać się o dotację na realizację inwestycji polegających na budowie urządzeń służących do zatrzymania i wykorzystania wód opadowych i roztopowych w miejscu ich powstania. Mikołów stworzył ponadto dla mieszkańców system zachęt finansowych pomocny w ograniczeniu emisji z sektora bytowo-komunalnego. W roku 2020 mieszkańcy przy udziale środków z budżetu miasta wymienili łącznie 186 źródeł ciepła na ekologiczne. W grudniu 2020 roku gmina zawarła porozumienie z Wojewódzkim Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, na mocy którego przyjmowała przyjmować wnioski o dofinansowanie w Programie „Czyste Powietrze”. Mikołów wraz z Katowicami i Siemianowicami Śląskimi od 2020 roku jest członkiem Międzynarodowego projektu AWAIR, który informuje mieszkańców o jakości powietrza. Od 1 kwietnia 2020 roku wprowadzono dla mieszkańców Mikołowa zwolnienie z części opłaty za gospodarowanie odpadami komunalnymi w związku z posiadaniem kompostownika i kompostowaniem w nim bioodpadów. Zwolnienie dotyczy właścicieli nieruchomości zabudowanych budynkami mieszkalnymi jednorodzinnymi, a warunkiem skorzystania z częściowego zwolnienia jest złożenie deklaracji przez właściciela nieruchomości.

W Mikołowie od kilku lat prowadzona jest akcja edukacyjna „Stop Plastik”, zainicjowana w 2019 roku przez Mateusza Handla, zastępcę burmistrza. Akcja ta jest częścią kampanii realizowanej konsekwentnie przez mikołowski samorząd pod nazwą „Dbamy o to, co mamy”. W ramach kampanii prowadzone są akcje edukacyjne w szkołach, akcje plakatowe, powstają filmiki edukacyjne, a dodatkowo w przestrzeni miasta pojawiły się miejskie kosze do segregacji odpadów, miejski kompostownik w Parku Planty oraz pojemniki do segregacji elektroodpadów.

Rycina 5. Przykładowy plakat w ramach kampanii „Dbamy o to, co mamy” (źródło: UM Mikołów)

Rycina 6. Pojemnik do segregacji elektroodpadów w sołectwie Bujaków (źródło: UM Mikołów)

W Mikołowie wprowadzono System Informacji Miejskiej (SIM), czyli swego rodzaju przewodnik po terenie miasta. Wprowadzenie nowego systemu oznakowania miejskiego jest kolejnym elementem poprawy estetyki w mieście. SIM to kierunkowy, jednolity architektonicznie zespół elementów będących nośnikami informacji publicznej, w ramach którego mieszczą się tablice z nazwami ulic, tablice adresowe, informacyjne oraz regulaminy, miejskie mapy, oznakowania ścieżek rowerowych i tablice kierunkowe.

Rycina 7. Przykładowa tablica z nazwą ulicy zgodna z SIM (źródło: UM Mikołów)

System wprowadzony został zarządzeniem burmistrza z dnia 26 maja 2020 roku. Podstawę Systemu Identyfikacji Miejskiej stanowi nowy logotyp miasta. Pod hasłem „ogród życia” kryje się metafora życia w zielonym otoczeniu – nawiązanie do mikołowskich Plant i Śląskiego Ogrodu Botanicznego. Kształt wskazujący na basztę odnosi się do historycznego aspektu miasta, które idąc z duchem czasu, kontynuuje tradycję rozwoju i „upiększania”. Projektując nowy System Informacji Miejskiej, wzięto pod uwagę zagadnienie rekreacji: dużą liczbę obiektów sportowych, tras rowerowych i szlaków turystycznych. Nowy SIM, przeznaczony zarówno dla mieszkańców, jak i osób przyjezdnych, stanowi integralną część miasta, podkreślając jego charakter w nowoczesny i jednocześnie przystępny sposób, kierując użytkowników pod wskazany adres lub do odpowiedniego obiektu czy instytucji.

Rycina 8. Nowy logotyp Mikołowa (źródło: UM Mikołów)

Jako kontynuacja działań związanych z SIM Mikołów, jako jedno z pierwszych śląskich miast, skutecznie podjął się trudnego zadania uporządkowania reklam w przestrzeni miasta. Podjęta przez Radę Miejską Mikołowa tzw. uchwała krajobrazowa z 4 kwietnia 2021 roku daje narzędzie i prawną możliwość ochrony architektonicznych, historycznych i przyrodniczych walorów miasta. Jest narzędziem, które ułatwi prowadzenie miejskiej polityki w zakresie poprawy jakości przestrzeni publicznej, ładu przestrzennego, chroniąc lokalny krajobraz i tożsamość.

Dla osób o szczególnych potrzebach powstał w 2020 roku punkt konsultacyjny. Dał on początek działalność miejskiej „użyczalni” podstawowego sprzętu ortopedycznego. Użyczalnia to wyjątkowe miejsce, gdzie mieszkańcy gminy mogą nieodpłatnie wypożyczyć wózek inwalidzki, kule rehabilitacyjne czy chodzik. Gmina wychodzi naprzeciw osobom o specjalnych potrzebach, organizując spotkania Miejskiej Społecznej Rady ds. Osób z Niepełnosprawnościami, na której omawiane są najważniejsze zagadnienia z zakresu różnych rozwiązań dla osób niepełnosprawnych. W 2020 roku podjęto działania na rzecz dostosowania infrastruktury do potrzeb osób z niepełnosprawnością ruchową, uwzględniając standardy przy realizacji inwestycji drogowych oraz dbając o to, aby inwestycje budowlane już na etapie planowania miały przewidziane lokale dla tych osób. W celu poprawy integracji osób z niepełnosprawnościami ze społeczeństwem gmina organizuje imprezy na rzecz osób z niepełnosprawnościami (np. turniej Rugby na Wózkach) oraz nawiązała współpracę z tłumaczem przysięgłym języka migowego. W miarę możliwości sesje rady miejskiej są tłumaczone na język migowy. Inną jednostką mającą na celu zapobieganie wykluczeniu społecznemu jest Centrum Integracji Społecznej w Mikołowie (CIS). Jest to jednostka organizacyjna urzędu miasta powołana w celu pomocy osobom, które pozostają od dłuższego czasu bez zatrudnienia, a chciałyby znaleźć pracę i są zdolne do jej podjęcia. Misją CISu jest dotrzeć do każdej osoby znajdującej się w trudnej sytuacji społeczno-zawodowej, która jest gotowa na dokonanie zmiany w swoim życiu. Aby osiągnąć ten cel, CIS wspiera uczestników w obszarze społecznym, emocjonalnym i zawodowym. Uczestnicy wraz z instruktorami oprócz prac porządkowych i remontowych prowadzą warsztat stolarski, uprawiają ogród warzywno-owocowy i zajmują się pierwszą mikołowską miejską pasieką (obecnie trzy ule).

Elementem zintegrowanego i zrównoważonego planowania w miastach jest solidna baza danych. Administracja samorządowa Mikołowa w III kwartale 2020 roku rozpoczęła realizację projektu „GZM – Data Store”, mającego na celu zbudowanie platformy otwartych danych dla gmin należących do Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii w partnerstwie z 28 gminami. Urząd miasta brał udział w kilku warsztatach i jako jeden z pierwszych dokonał inwentaryzacji prowadzonych ponad 170 zbiorów do publikacji na portalu internetowym.

Z zakresu projektów wpisujących się w zieloną przestrzeń miast w 2020 roku zrealizowano rekultywację stawu Duże Planty. Na Małych Plantach wybudowana została tężnia solankowa w ramach projektu zgłoszonego w Budżecie Obywatelskim „Ciechocinek w Mikołowie – tężnia solankowa w centrum Mikołowa”. 

Rycina 9. Tężnia solankowa na Małych Plantach (źródło: UM Mikołów)

Mikołów podąża za najnowszymi trendami także w zakresie zieleni miejskiej i dlatego w 2020 roku została założona pierwsza łąka kwietna w okolicy Centrum Przesiadkowego.  Dwie kolejne zasiali mieszkańcy jesienią 2021 roku w trakcie warsztatów w ramach Programu „Metropolitalne Łąki Kwietne”.

Ponadto  w 2020 roku łącznie posadzono 2418 drzew i krzewów na terenie miasta, a w roku 2021 aż 4138 sztuk drzew i krzewów. Przy wyborze ich lokalizacji miasto sugerowało się m.in. wskazaniami mieszkańców wprowadzanymi do aplikacji „Zasadź drzewo”, w której mikołowianie mogą zgłaszać swoje propozycje lokalizacji do obsadzenia drzewami. W Mikołowie powstały również inne aplikacje, dzięki którym mieszkańcy mają możliwość przez swoje zaangażowanie dbać o ład i porządek w mieście. Do tego celu służy aplikacja SIP Mikołów, grupa dyskusyjna na Facebooku „Mikołów Zgłoś Usterkę” czy aplikacja Plogging Mikołów, którą stworzył Sławomir Fudala, sołtys sołectwa Mokre.

Aplikacja pilotażowo uruchomiona została w Mokrem, ale z czasem przeniesie się na resztę miasta. Na ośmiu tablicach rozstawionych w różnych punktach Mokrego znajdują się worki na śmieci. Aplikacja podpowie, gdzie można je znaleźć, a gdzie po napełnieniu zostawić, pokaże, w których miejscach można spodziewać się śmieci. Dzięki temu narzędziu nawet w trakcie spacerów, biegów czy jazdy na rowerze można pomóc w sprzątaniu przestrzeni publicznej.

Rycina 10. Tablica związana z aplikacją Plogging Mikołów (źródło: UM Mikołów)

Łączna ilość odpadów komunalnych z terenu gminy Mikołów za rok 2020 wyniosła 19 934, 2418 Mg, z czego selektywnie zebrano 10 714,3418 Mg. Bezpośrednio z nieruchomości zamieszkałych i niezamieszkałych odebrano 9219,90 Mg niesegregowanych (zmieszanych) odpadów komunalnych (kod 20 03 01). Ilość odpadów podano na podstawie sprawozdań sporządzonych w BDO (bazie danych o produktach i opakowaniach oraz gospodarce odpadami) przez podmioty odbierające odpady komunalne od właścicieli nieruchomości, podmiot prowadzący Punkt Selektywnej Zbiórki Odpadów Komunalnych oraz podmioty zbierające odpady komunalne.

Rycina 11. Udział selektywnych i nieselektywnych odpadów komunalnych w 2020 roku (źródło: „Analiza stanu gospodarki odpadami komunalnymi dla gminy Mikołów za 2020 rok”)

3.2. Modelowa lokalność – dobra praktyka miasta

Dobrą praktyką miast jest zakładanie ogrodów deszczowych na podwórkach domów wielorodzinnych w ramach działań związanych z tzw. błękitno-zieloną infrastrukturą.  Mikołów w tej dziedzinie planuje szereg działań w ramach projektu „Mikołów dla klimatu”  –finansowanego z Funduszy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG). Wymierny efekt przyniosła tutaj współpraca urzędu miasta i Śląskiego Ogrodu Botanicznego. Wspólnie pozyskano blisko 10 000 000 zł na inwestycje z zakresu zielono-błękitnej infrastruktury. 

Rycina 12. Plakat promujący projekt „Mikołów dla klimatu” (źródło: UM Mikołów)

Rycina 13. Plakat promujący projekt „Mikołów dla klimatu” (źródło: Śląski Ogród Botaniczny)

Celem projektu jest wdrażanie inwestycji, które pozwolą miastu zaadaptować się do nowych i zmieniających się warunków klimatycznych, a przez to pozytywnie wpłynąć na komfort życia mieszkańców Mikołowa. Poza inwestycjami zostaną zrealizowane kampanie edukacyjno-informacyjne: dla mieszkańców „Błękitno-Zielone Miasto” i skierowana do szkół „Błękitno-Zielone Szkoły.

Rycina 14. Działania w ramach projektu „Mikołów dla klimatu” (źródło: Śląski Ogród Botaniczny)

„Mikołów dla klimatu” to realne działania adaptacyjne i mitygacyjne realizowane przez gminę. Przed przystąpieniem do projektu została przeprowadzona analiza wyzwań wynikających z postępujących zmian klimatycznych. Następnie wybrano szereg zadań, które w połączeniu ze sobą oraz pozaprojektowymi działaniami, wpłyną na zwiększenie potencjału adaptacyjnego Mikołowa.

Zadanie jest rozległe i zawiera wiele poddziałań, a wszystkie będą w pozytywny i ekologiczny sposób oddziaływać zarówno na tereny miasta jak i Śląskiego Ogrodu Botanicznego. Mikołów wzbogaci się między innymi o:

• zielone przystanki – w 4 lokalizacjach stanie 5 wiat przystankowych, a tereny wokół nich pokryte zostaną roślinnością – pozwoli to obniżyć temperaturę, zniwelować tzw. wyspy ciepła, poprawiając przy tym jakość powietrza i mikroklimat. Zielone wiaty pomogą również w retencji wód opadowych,
• częściowo zacienioną płytę rynku - dzięki nasadzeniu 17 drzew i niezbędnemu systemowi nawadniania,
• ścieżkę rowerową od Mokrego wzdłuż Śląskiego Ogrodu Botanicznego do Bujakowa,
• błękitno-zielone zmiany zajdą w Parku Planty – nawierzchnia alejek wymieniona zostanie na mineralną, przyjazną środowisku, odtworzone zostaną krzewy wokół alejek, zrekultywowany będzie staw przy basenie, a na odnowionym niedawno stawie przy Dużych Plantach zamontowana zostanie fontanna napowietrzająca,
• powstanie Park Trzech Pokoleń i Park Kieszonkowy na ul. Bandurskiego,
• zielony parking przy Starostwie Powiatowym,
• łąka kwietna na Wygodzie,
• ogród deszczowy przy ul. Krawczyka,
• rabaty z miododajnych roślin na deptaku za Strażą Pożarną,
• lepiej wykorzystana będzie energia słoneczna – w mieście pojawią się tzw. zielone ładowarki i lampy wykorzystujące odnawialne źródła energii,

Sporo będzie się dziać również na terenie Śląskiego Ogrodu Botanicznego:

• system retencji wód zostanie odnowiony i wzmocniony, zagospodarowane będą wody deszczowe, rozwinie się bioróżnorodność w przestrzeni ŚOB,
• przebudowany zostanie parking - nowy z zieloną przepuszczalną nawierzchnią, filtrować będzie wody opadowe,
• system zagospodarowania wód deszczowych zasilany będzie panelami fotowoltaicznymi,
• fragment Ogrodu zmieni się w zieloną, terenową salę edukacyjną,
• w okolicach placu zabaw nad chodnikami pojawią się pergole obniżające odczuwalną temperaturę powietrza,
• przywrócona zostanie pojemność retencyjna i walory krajobrazowe XIX-wiecznego stawu w Parku w Mokrem.

Wszystkie wymienione zadania będą wykonywane etapami. Gotowe mają być przed końcem 2023 roku. Zarówno w urzędzie miasta, jak i Śląskim Ogrodzie Botanicznym powstały zespoły do pracy nad projektem. Projekt „Mikołów dla Klimatu” jest odpowiedzią na zmiany klimatyczne, których miasto doświadcza w ostatnim czasie. Miasto myślące o ekologii to miasto przyjazne, zarówno dla mieszkańców jak i całego ekosystemu.

3.3. Opis projektu wybranego do realizacji w ramach ,,Planu Działań dla Miast. Modelowa lokalność’’

3.3.1. Krótka charakterystyka projektu

W ramach projektu planowane jest zagospodarowanie podwórka przy kamienicy ul. Jana Pawła 4 (działka nr 845/41 ). Teren opracowania objęty jest ochroną prawną poprzez wpisanie do rejestru zabytków, w ramach układu urbanistycznego miasta, decyzją wojewódzkiego konserwatora zabytków nr A/683/66 z dnia 15.06.1966 r. Teren do zagospodarowania to obszar o powierzchni około 300 m² otoczony z czterech stron ścianami budynków lub kamiennym murem rozdzielającym poszczególne podwórka kamienic.

Celem zadania jest stworzenie przestrzeni przyjaznej spotkaniom społecznym i warsztatom organizowanym w ramach działalności Centrum Aktywności Społecznej. Ma tu powstać pierwszy mikołowski ogród społeczny i kameralne miejsce z zadaszeniem, które da możliwość organizowania warsztatów oraz spotkań z mieszkańcami niezależnie od pogody. Zaproponowane rozwiązania mają uwzględniać założenia tzw. błękitno-zielonej infrastruktury. Odbiorcami planowanych działań jest lokalna społeczność, która chętnie angażuje się w aktywności proponowane przez Centrum Aktywności Społecznej i Centrum Społecznego Rozwoju.

Rycina 15. Teren do zagospodarowania (źródło: https://mikolowski.pl/informacja-katastralna-powiatu-mikolowskiego)

3.3.2. Realizacja i wdrażanie

Na realizację zadania przypada pięć składowych:

• montaż drewnianej altany,
• wymiana podłoża z gruntowego na nawierzchnię z ażurowych płyt betonowych wypełnionych kruszywem,
• montaż stelaży z roślinami pnącymi przy murze,
• montaż ogrodu deszczowego w pojemniku,
• wykonanie nasadzeń z zieleni niskiej.

Rycina 16. Projektowane zagospodarowanie terenu (źródło: UM Mikołów)

Rycina 17. Poglądowe zdjęcie altany (źródło: http://www.altany.info.pl)

Rycina 18. Nawierzchnia z płyt ażurowych Galico Monocolor (źródło: https://www.libet.pl/produkty/kostka-brukowa-galico)

Rycina 19. Przykładowe rozwiązanie stelażu z roślinami pnącymi (źródło: fot. M. Zielińska)

Rycina 20. Zdjęcie muru do osłonięcia pnączami (źródło: fot. M. Zielińska)

Rycina 21. Schemat ogrodu deszczowego (źródło: www.sendzimir.org.pl)

Ogród deszczowy będzie założony w drewnianej skrzyni ze stanu Zakładu Usług Komunalnych w Mikołowie, a wykonanej przez uczestników Centrum Integracji Społecznej. Skrzynia to konstrukcja o wymiarach zewnętrznych 2 m x 1 m x 1 m. Zadaniem takiego ogrodu jest odbiór wody opadowej z powierzchni dachu altany, który ma jednokierunkowy spadek. Rynna odprowadza deszczówkę bezpośrednio do ogrodu deszczowego, który obsadzony będzie roślinami hydrofitowymi. Ich korzenie bądź kłącza zatrzymują zanieczyszczenia z pobranej przez siebie wody, np. metale ciężkie i związki białkowo-tłuszczowe. Podłoże ogrodu, dzięki odpowiednio dobranym warstwom piasku i żwiru, zatrzymuje zanieczyszczenia zawarte w wodzie zbieranej przez rynny. Proponowanymi roślinami dla ogrodu deszczowego w typie „suchym” są m.in.: kosaciec (Iris sibirica), liliowiec ogrodowy (Hemerocallis hybrida),  tojeść rozesłana „Aurea” (Lysimacha nummularia), śmiałek darniowy (Deschamsia cespitosa).

Uzupełnieniem planowanego zagospodarowania mają być nasadzenia bylin, traw i niskich krzewów w postaci rabat. Wybranymi roślinami są: trzcinnik „Karl Foerster”, hortensja bukietowa „Bobo”, kiścień Scarletta „Zeblid”, bergenia sercolistna, cis pośredni „Fairview”, ostrokrzew Meservy „Blue Princess”, turzyca Morrowa „Ice dance”, laurowiśnia „Otto Luyken”, śnieguliczka Chenaulta „Hancock”. Na stelażach pod pnącza osłaniające mur będą pięły się: hortensja pnąca oraz wiciokrzew zaostrzony.

Pierwsze obsadzenia drewnianych skrzyń oraz inauguracja ogrodu społecznego odbyła się w sierpniu 2021 roku. W warsztatach zorganizowanych wówczas wzięło udział około 50 osób. Wspólnie zasadzono sadzonki ziół oraz wysiano nasiona warzyw, które przeznaczone były do wspólnej konsumpcji podczas kolejnych spotkań. Od czasu pierwszych warsztatów w tym miejscu wykonano nawierzchnię utwardzoną, następnie zamontowano altanę i stelaże pod pnącza oraz wykonano część nasadzeń w gruncie w postaci rabat. Na wykonanie czeka jeszcze ogród deszczowy i reszta nasadzeń.

Inauguracja sezonu ogrodniczego 2022 miała miejsce podczas pierwszych w tym roku warsztatów zorganizowanych dnia 29 marca. Udział wzięło w nich około 40 osób. Mieszkańcy wraz z przedstawicielami NGO spędzili popołudnie, integrując się przy wspólnej pracy   smakołykach z grilla. Skrzynie znów się zazieleniły, a kolejne spotkania ogrodnicze planowane są co miesiąc aż do lipca.

Rycina 22. Uczestnicy warsztatów podczas pracy (źródło: Centrum Społecznego Rozwoju)

Uzupełnieniem projektu jest zakup dodatkowego zbiornika na deszczówkę, który podłączony został do rynny zbierającej wodę deszczową z dachu kamienicy. Dodatkową korzyścią płynącą z tego rozwiązania jest dostęp do wody potrzebnej do nawadniania obsadzonych i obsianych skrzyń. Zakończenie zadania związanego z zagospodarowaniem podwórka nastąpiło pod koniec kwietnia 2022 roku.

Rycina 23. Stan istniejący przed montażem ogrodu deszczowego, kwiecień 2022 roku (źródło: fot. M. Zielińska)

Rycina 24. Stan istniejący po montażu ogrodu deszczowego, maj 2022 roku (źródło: fot. M. Zielińska)

3.3.3. Produkty/rezultaty z odniesieniem do wskaźników zrównoważonego rozwoju

Elementem, który ma największe znaczenie w odniesieniu do wskaźników zrównoważonego rozwoju, jest ogród deszczowy i zbiornik na deszczówkę. Zgodnie z założeniem jego powstanie powinno skutkować poprawą retencji wód opadowych i ich wykorzystaniem do podlewania roślin. Zapobiegnie to zużyciu wody z wodociągów miejskich, co przełoży się na korzyści ekologiczne i ekonomiczne. Innym elementem realizacji założeń projektu jest wprowadzenie ażurowego podłoża w miejscu podłoża nieprzepuszczalnego, co zwiększy powierzchnię biologicznie czynną i zmniejszy spływ powierzchniowy wód opadowych. Dodanie kolejnego czynnika, małej architektury, będzie sprzyjać spotkaniom towarzyskim i przebywaniu na świeżym powietrzu członków lokalnej wspólnoty, a „zielone ściany” i nowe nasadzenia roślin, pozytywnie wpłyną na samopoczucie, przyciągną owady, poprawią bioróżnorodność.

Z uwagi na duże zainteresowanie spotkaniami w tej lokalizacji, gdzie udało się stworzyć miejsce kameralne, a jednocześnie usytuowane w samym centrum miasta oczekiwania dotyczą jeszcze liczniejszego udziału mieszkańców z różnych grup wiekowych.

Rycina 25. Uczestnicy marcowych warsztatów (źródło: Centrum Społecznego Rozwoju)