Wstęp

Towarzyszący 11. Światowemu Forum Miejskiemu „Plan Działań dla Miast. Modelowa lokalność” (PDM) to program unikatowy w skali europejskiej. Łączy ponad sto polskich miast, które w różnorodny sposób odpowiadają na lokalne wyzwania zgodne z celami zrównoważonego rozwoju określonymi w Agendzie 2030. Jego celem jest włączenie polskich miast w światową dyskusję na temat trendów zrównoważonej urbanizacji oraz popularyzacja ich wdrażania w ramach zadań własnych miast.

Kryterium kwalifikacji do programu stanowiły dotychczasowe osiągnięcia miast w wybranym celu zrównoważonego rozwoju Agendy 2030. O unikatowym charakterze „Planu Działań dla Miast” przesądza przedstawienie w jednej inicjatywie bogactwa różnorodnych doświadczeń, którymi polskie miasta mogą dzielić się z innymi. Program PDM prowadzony był równolegle do prac nad nową Krajową Polityką Miejską 2030 i stanowi jeden z projektów strategicznych ujętych w KPM 2030. Pokazuje dobre praktyki wypracowane już przez polskie miasta w ostatnich latach, aby mierzyć się z wyzwaniami w 17 celach, w tym ubóstwem mieszkańców, nierównościami społecznymi, barierami w rozwoju gospodarczym czy zmianami klimatu. Jednocześnie jak w soczewce dokument skupia się na 2022 roku i ukazuje bogactwo projektów zaplanowanych w miastach na ten rok. Chociaż Światowe Forum Miejskie trwa kilka dni, poprzez te działania jest obecne w ponad 100 polskich miastach przez cały okres realizacji „Planu Działań dla Miast”.

Piła bierze udział w Programie „Plan Działań dla Miast. Modelowa lokalność” z projektem „Zamykanie obiegu bioodpadów w ramach miasta”, co przyczyni się do pozostawienia trwałego wkładu w wypracowanie wspólnej wizji zrównoważonego rozwoju polskich miast dzięki wymianie doświadczeń. Włączając się w światowy trend zrównoważonej przemiany przestrzeni miejskich oraz realizując projekt w ramach „Planu Działań dla Miast”, Piła uczestniczy w dyskusji na temat rozwoju terenów zurbanizowanych oraz tworzenie platformy dla systematycznego udoskonalania i wdrażania dobrych wzorców w lokalnych politykach miejskich. PDM ma na celu upowszechnienie dobrych praktyk zaczerpniętych ze zrealizowanych przedsięwzięć wypełniających Cele Zrównoważonego Rozwoju ONZ oraz promocję osiągnięć poszczególnych miast w ich wypełnianiu, istotnych z perspektywy miast oraz szukania odpowiedzi na lokalnie występujące problemy, niezależnie od skali projektów lub działań.

Działania Piły realizowane w ramach „Planu Działań dla Miast” w projekcie „Zamykanie obiegu bioodpadów w ramach miasta” odwołują się do 12. Celu Zrównoważonego Rozwoju, tj. Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja. Zapraszamy do lektury raportu i zapoznania się z wyzwaniami i osiągnięciami Piły.

Rozdział 1. Przyczyny podjęcia przez miasto Piła działań w Celu 12. Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja

1.1. Krótka charakterystyka miasta

Piła jest gminą miejską, siedzibą powiatu pilskiego położonego w północnej części województwa wielkopolskiego. Uzyskała prawa miejskie w XV wieku, jednak w 1626 roku pożar strawił niemal całą zabudowę miasta. W latach I wojny światowej jej rozwój wiązał się z istniejącą tu fabryką samolotów, zlikwidowaną w 1921 roku.

Piła położona jest na styku dwóch wielkich krain geograficznych: Pomorza i Wielkopolski, w dolinie rzeki Gwdy, w pobliżu jej ujścia do Noteci. Miasto wyróżnia występowanie dużych obszarów uporządkowanej zieleni. Liczne parki, zieleńce i skwery, nadrzeczne bulwary, malownicza wyspa w zakolach rzeki Gwdy tworzą jego pozytywny wizerunek. Najważniejszym elementem wodnym jest rzeka Gwda oraz szereg jezior w rynnie polodowcowej o łącznej powierzchni 174,31 ha. Piłę prawie zwartym pierścieniem otaczają  tereny leśne z wąskimi pasmami terenów rolnych. W granicach gminy znajduje się rezerwat przyrody „Kuźnik”.

Miasto zamieszkuje 72 527 osób (BDL GUS, 2020). W latach 2002-2021 liczba ta zmalała o 4,0%. W 2020 roku miasto odnotowało ujemny przyrost naturalny i ujemne saldo migracji. 58,5% mieszkańców Piły była w wieku produkcyjnym, 17,6% w wieku przedprodukcyjnym, a 23,9% mieszkańców – w wieku poprodukcyjnym.

1.2. Główne wyzwania i ich ujęcie w strategii rozwoju miasta

Piła posiada sześcioletnią STRATEGIĘ ROZWOJU MIASTA PIŁY DO 2035 ROKU i z tego powodu nie ma w niej odniesień do gospodarowania o obiegu zamkniętym, co obecnie propaguje spółka GWDA Piła. W innych dokumentach miejskich również nie ma odniesień do Celu 12. Agendy 2030.

Rozdział 2.  Charakterystyka Celu 12. Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja z perspektywy Piły

Piła zyskała nowe spojrzenie na kwestię kompostowania i gospodarowania o obiegu zamkniętym dzięki spółce GWDA Piła Sp. z o.o., która od ponad 20 lat świadczy usługi oczyszczania ścieków komunalnych dla miasta Piły. Ponadto spółka wyposażona jest we własną, bardzo wydajną kompostownię, która umożliwia wytwarzanie certyfikowanych produktów wysokiej jakości o właściwościach nawozowych na bazie odpadowej materii organicznej. Jest również Liderem Pilskiego Klastra Energetycznego. Przedsiębiorstwo kładzie szczególny nacisk na dbałość o ekosystem, wprowadzając szereg innowacji, których celem jest przede wszystkim ograniczenie emisji substancji szkodliwych do środowiska. Z dniem 28 sierpnia 2020 roku spółka uzyskała wpis do rejestru EMAS – czyli najwyższego, możliwego do zdobycia, certyfikatu w zakresie ochrony środowiska. W obszarze odnawialnych źródeł energii zrealizowano już takie inwestycje jak budowa farmy fotowoltaicznej czy montaż pomp ciepła. Spółka posiada infrastrukturę badawczą w postaci Centrum Badawczo-Rozwojowego Odnawialnych Źródeł Energii, która posłuży do prac B+R nad: optymalizacją mikrosieci prosumenckiej OZE, badaniem wydajności ogniw fotowoltaicznych, badaniem autonomicznego powietrznego systemu zasilania – w celu opracowania wysokowydajnych turbin, optymalizacją gospodarki energetycznej przedsiębiorstw. W roku 2020 spółka uzyskała pozwolenie na budowę instalacji biogazowni. Nowe źródło ma zapewnić pokrycie zapotrzebowania na ciepło do procesu fermentacji i na potrzeby socjalno-bytowe budynków na terenie oczyszczalni ścieków oraz samowystarczalność energetyczną spółki.

Rycina 1., 2. Zagospodarowanie terenu spółki GWDA z lotu ptaka (źródło: materiały własne GWDA Sp. z o.o.)

Rozdział 3. Droga Piły do doskonałości w realizacji Celu 12. Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja

3.1. Działania miasta – dobre praktyki – w drodze do realizacji Celu 12. Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja

Działania Piły w drodze do realizacji Celu 12. stanowią przykład dobrych praktyk miasta. Za proces odpowiedzialnej produkcji i konsumpcji w Pile odpowiedzialna jest spółka miejska GWDA Piła. Dobrą praktyką spółki jest wykorzystanie znaczącego potencjału kompostu pozyskanego z miejskich odpadów organicznych. Stanowią one ważne źródło składników odżywczych dla roślin, które można odzyskać, a następnie przywrócić do gleby. Jest to ważna praktyka, zważywszy na współczesne praktyki rolne powodujące zubożenie gleby w składniki odżywcze, w tym intensywną uprawę, wykorzystanie ciężkiego sprzętu, monokultury wielkoobszarowe przyspieszające erozję oraz spływanie wód wymywających z gleby składniki odżywcze, które trafiają do systemów wodnych, nadmierne wykorzystanie pestycydów i nawozów syntetycznych. Skutecznym rozwiązaniem powyższych problemów może być właśnie stosowanie produktów organicznych, m.in. kompostów charakteryzujących się dużą zawartością składników odżywczych łatwo dostępnych dla roślin.

Rycina 3. Kompostownia przy spółce GWDA (źródło: materiały własne GWDA Sp. z o.o.)

Proces kompostowania polega na przetwarzaniu osadów ściekowych, jak również sortowanych u źródła bioodpadów z przemysłu spożywczego, papierniczego, drzewnego, odpadów z produkcji rolniczej, odpadów zielonych oraz innych odpadów, których skład pozwala na wykorzystanie w procesie kompostowania. Jakość wytwarzanego kompostu ściśle zależy od jakości surowca – odpadów poddawanych kompostowaniu, a efektywność wiąże się z właściwym doborem warunków procesu (technologii). GWDA przyjmuje na kompostownię odpady, w tym odpady zielone z parków i ogrodów oraz od firm, z którymi ma podpisane umowy o współpracy. Przyjmowane odpady muszą spełniać ściśle określone parametry jakościowe. Dla uzyskania najlepszej jakości produktu do mieszaniny kompostowej dodawane są odpowiednie ilości masy organicznej, zawierającej węgiel organiczny. Dodatki takie jak słoma, wióry, kora czy trociny doskonale wpływają na poprawienie stosunków wodno-powietrznych w pryzmie, skutecznie regulując stosunek węgla do azotu. Kompostowanie odpadów jest więc w najszerszym ujęciu naśladownictwem procesów występujących w przyrodzie. Przez rozwiązania techniczne procesy te intensyfikuje się, stwarzając optymalne warunki dla przemian metabolicznych. Przeróbka osadów ściekowych na kompost jest korzystna, gdyż zapewnia w pewnym stopniu unieszkodliwienie ich pod względem sanitarno-epidemiologicznym, a także bardzo poprawia cechy organoleptyczne jak zapach, barwa, granulacja oraz wartość nawozową. Prawidłowo przeprowadzony proces kompostowania umożliwia uzyskanie produktu o odpowiednich parametrach: koloru – brązowego, zapachu – mokrej ziemi, struktury – sypkiej, gruzełkowatej.

Korzystny wpływ wysokojakościowego kompostu jest powszechnie znany od lat i został szeroko udokumentowany. Jego zastosowanie podnosi poziom materii organicznej w glebie, poprawia retencję wodną i aktywność biologiczną, sprawia, że gleba staje się przewiewna i pulchna. W przeciwieństwie do nawozów mineralnych i obornika kompost nie stwarza zagrożenia przenawożenia lub zatrucia środowiska. Wszystkich, którzy mają możliwość kompostowania odpadów zielonych, odpadów ulegających biodegradacji, ze szczególnym uwzględnieniem bioodpadów, zachęca się do stosowania tej metody zagospodarowania odpadów, zarówno w specjalistycznych, dedykowanych instalacjach, jak również we własnym zakresie w przydomowym ogródku.

Rycina 4., 5. Proces technologiczny kompostowania w spółce GWDA (źródło: materiały własne GWDA Sp. z o.o.)

Szkoła kompostowania ma charakter edukacyjny, ponieważ zarówno dzieci, jak i dorośli powinni wiedzieć, że z faktem kompostowania wiąże się również dużo łatwiejsze, właściwie bezproblemowe segregowanie odpadów i sukcesywne poddawanie ich recyklingowi. W związku z powyższym kompostowanie ma bezpośredni wpływ na skuteczność segregacji odpadów, co obecnie jest jednym z priorytetów w krajach Unii Europejskiej. Poniżej przedstawiono dobre praktyki dotyczące innowacyjnego procesu postępowania z odpadami w GWDA z zakresu edukacji:

• cykl edukacyjny dla dzieci w wieku szkolnym i przedszkolnym „Ty też możesz zostać EKO-bohaterem”; jednym z tematów cyklu jest gospodarka odpadowa i zagospodarowanie bioodpadów w przydomowych kompostownikach; na potrzeby tego cyklu wydano własną książeczkę edukacyjną http://gwda.pl/pl/ty-tez-mozesz-zostac-eko-bohaterem;
• edukacja ekologiczna w szkołach i przedszkolach (tematyka kompost, gleba, odpady, dżdżownice);
• działania informacyjne na facebookowym fanpage z okazji Międzynarodowego Tygodnia Kompostowania;
• konkurs „Stare na nowo”, którego celem było propagowanie upcyclingu (konkurs polegał na wykonaniu praktycznych przedmiotów przy użyciu materiałów, które nie nadają się już do użytku);
• konkurs „Pokaż nam swój karmnik” – uczestnicy mieli przygotować karmniki z materiałów z recyklingu;
• w dniu 9 listopada 2017 roku GWDA Sp. z o.o. oficjalnie ruszyła z akcją „Szkoła Kompostowania”; były dwa cele akcji: przetworzenie odpadów ze stołówek przedszkolnych i szkolnych w kompost, drugi to cel edukacyjny – dzieci od najmłodszych lat powinny uczyć się, jak gospodarować odpadami.

Rycina 6. Akcja „Szkoła Kompostowania” prowadzona przez spółkę GWDA (źródło: materiały własne GWDA Sp. z o.o.)

Ponadto za dobrą praktykę należy uznać inicjatywę pracowniczą – Recycycling Group, która funkcjonuje w ramach spółki. Grupa prowadzi badania z zakresu rolnictwa i ogrodnictwa dotyczące wpływu produktów kompostowych produkowanych w spółce (KOMPROL PU oraz KOMPROL PG) na wzrost i rozwój roślin: z zakresu warzywnictwa, uprawy roślin ozdobnych, sadownictwa, uprawy zbóż i traw.

Dobrą praktyką, rozpowszechnioną wśród mieszkańców Piły, jest projekt „Współdzielnia” zainicjowany przez spółkę GWDA i prowadzony przez Fundację „Współdzielnia”. Uczy bardziej ekologicznego życia, niemarnowania żywności czy niewyrzucania zbędnych przedmiotów na śmietnik, a przekazywania ich do ponownego wykorzystania. Wolontariusze prowadzili także warsztaty i zajęcia edukacyjne. Zasadą projektu było niemarnowanie. Nic, co jeszcze nadaje się do użycia, nie powinno wylądować w koszu na śmieci. Znajdujemy nowy dom przedmiotom: ubraniom, książkom, bibelotom itp. Fundacja zachęca mieszkańców Piły również do dzielenia się żywnością. Produkty, których mieszkańcy nie są w stanie zjeść, można zostawić w lodówkach społecznych. Ze względu na brak finansowania projekt po pięciu latach zostaje zamknięty.

3.2. Opis projektu wybranego do realizacji w ramach ,,Planu Działań dla Miast. Modelowa lokalność’’

3.2.1. Krótka charakterystyka projektu

Projekt „Zamykanie obiegu bioodpadów w ramach miasta” realizowany jest na podstawie umowy konsorcjum między GWDA Sp. z o.o. a Państwową Wyższą Szkołą Zawodową im. Staszica w Pile i Izbą Gospodarczą Północnej Wielkopolski w Pile.

8 listopada 2018 roku została podpisana umowa, w ramach Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2014-2020, na mocy której GWDA otrzymała dofinansowanie w wysokości 524 474,89 zł na „Budowę Centrum Badawczo-Rozwojowego OZE przez GWDA Sp. z o.o. w Pile”. 2 października 2019 roku w siedzibie spółki odbyła się uroczystość z okazji zakończenia budowy Centrum Badawczo-Rozwojowego OZE. Projekt zakładał utworzenie centrum badawczo-rozwojowego wraz z niezbędną aparaturą oraz wartościami niematerialnymi i prawnymi. W ramach powyższych działań na terenie centrum zostały wybudowane:

• wieża wiatrakowa wraz turbiną siłowni wiatrowej o mocy 5kW,
• kontener biurowy przeznaczony do badań nad nowymi technologiami związanymi z OZE,
• dwa rzędy paneli fotowoltaicznych w liczbie 20 sztuk o łącznej mocy 5 kW.

Rycina 7., 8. Centrum OZE w spółce GWDA(źródło: materiały własne GWDA Sp. z o.o.)

Ponadto centrum zostało wyposażone m.in. w: mikroskop sił atomowych, symulator słońca, magazyn energii 10kWh oparty na 20 akumulatorach, dygestorium i multimetr laboratoryjny. Infrastruktura i wyposażenie Centrum stanowi najnowocześniejsze rozwiązanie w zakresie prowadzenia badań nad nowymi materiałami i technologiami w sektorze OZE.

16 kwietnia 2021 roku GWDA i Państwowa Uczelnia im. Staszica podpisały kolejną umowę na prowadzenie prac badawczo-rozwojowych w ramach projektu „Budowa Centrum Badawczo-Rozwojowego OZE”. W kwietniu 2022 roku w centrum rozpoczęto pierwsze prace naukowe w zakresie sprężonego powietrza i zastosowania go do magazynowania energii. Mimo że technologia ta znana jest od kilkudziesięciu lat, dziś nabiera coraz większego znaczenia w związku z rosnącą popularnością odnawialnych źródeł energii, które pracują z bardzo zmienną wydajnością (w szczególności elektrownie wiatrowe). Instalacje magazynowania energii w postaci sprężonego powietrza mają szansę odegrać znaczącą rolę w systemach elektroenergetycznych o zwiększającym się udziale generacji ze źródeł odnawialnych. Więcej informacji na ten temat można uzyskać na stronie internetowej: oze.gwda.pl.

3.2.2. Produkty/rezultaty z odniesieniem do wskaźników zrównoważonego rozwoju

Odzyskane miejskie odpady biodegradowalne, przerobione na kompost, stanowią doskonały przykład gospodarki opartej na obiegu zamkniętym, gdyż ich wykorzystanie znajduje zastosowanie w rolnictwie i ogrodnictwie, wzbogacając glebę w składniki odżywcze i poprawiając jej strukturę. W efekcie uzyskuje się:

• kompost wysokiej jakości służący jako bezpieczny i ekologiczny nawóz dla rolnictwa i ogrodnictwa;
• obniżenie wpływu na środowisko przemysłu produkującego nawozy sztuczne i obniżenie nadmiernego zużycia tych nawozów oraz obornika;
• zatrzymanie wyższej zawartości wody w glebie, która będzie wykazywać się zwiększoną zdolnością do jej zatrzymywania, co bezpośrednio przełoży się na szybszy wzrost korzeni i znacznie ułatwi roślinom pobór wody oraz składników odżywczych;
• wzrost roślin, jak i samych plonów, przy regularnym stosowaniu kompostu nawet w warunkach długotrwałej suszy, co jest naukowo udowodnione.

Rycina 9. Materiały informacyjne na temat kompostowania (źródło: materiały własne GWDA Sp. z o.o.)