Ruda Śląska

RUDA ŚLĄSKA W RĘKACH MIESZKAŃCÓW – BADANIA SPOŁECZNE PRZESTRZENI PUBLICZNEJ’’

Wstęp


Towarzyszący 11. Światowemu Forum Miejskiemu „Plan Działań dla Miast. Modelowa lokalność” (PDM) to program unikatowy w skali europejskiej. Łączy ponad sto polskich miast, które w różnorodny sposób odpowiadają na lokalne wyzwania zgodne z celami zrównoważonego rozwoju określonymi w Agendzie 2030. Jego celem jest włączenie polskich miast w światową dyskusję na temat trendów zrównoważonej urbanizacji oraz popularyzacja ich wdrażania w ramach zadań własnych miast.


Kryterium kwalifikacji do programu stanowiły dotychczasowe osiągnięcia miast w wybranym celu zrównoważonego rozwoju Agendy 2030. O unikatowym charakterze „Planu Działań dla Miast” przesądza przedstawienie w jednej inicjatywie bogactwa różnorodnych doświadczeń, którymi polskie miasta mogą dzielić się z innymi. Program PDM prowadzony był równolegle do prac nad nową Krajową Polityką Miejską 2030 i stanowi jeden z projektów strategicznych ujętych w KPM 2030. Dokument pokazuje dobre praktyki wypracowane już przez polskie miasta w ostatnich latach, aby mierzyć się z wyzwaniami w 17 celach, w tym ubóstwem mieszkańców, nierównościami społecznymi, barierami w rozwoju gospodarczym czy zmianami klimatu. Jednocześnie jak w soczewce dokument skupia się na 2022 roku i ukazuje bogactwo projektów zaplanowanych w miastach na ten rok. Chociaż Światowe Forum Miejskie trwa kilka dni, poprzez te działania jest obecne w ponad 100 polskich miastach przez cały okres realizacji „Planu Działań dla Miast”.


Ruda Śląska bierze udział w Programie „Plan Działań dla Miast. Modelowa lokalność” z projektem „Ruda Śląska w rękach mieszkańców – badania społeczne przestrzeni publicznej”, co przyczyni się do pozostawienia trwałego wkładu w wypracowanie wspólnej wizji zrównoważonego rozwoju polskich miast dzięki wymianie doświadczeń. Włączając się w światowy trend zrównoważonej przemiany przestrzeni miejskich oraz realizując projekt w ramach „Planu Działań dla Miast”, Ruda Śląska uczestniczy w dyskusji na temat rozwoju terenów zurbanizowanych oraz tworzeniu platformy dla systematycznego udoskonalania i wdrażania dobrych wzorców w lokalnych politykach miejskich. PDM ma na celu upowszechnienie dobrych praktyk zaczerpniętych ze zrealizowanych przedsięwzięć wypełniających Cele Zrównoważonego Rozwoju ONZ oraz promocję osiągnięć poszczególnych miast w ich wypełnianiu, istotnych z perspektywy miast i szukania odpowiedzi na lokalnie występujące problemy, niezależnie od skali projektów lub działań.


Działania Rudy Śląskiej realizowane w ramach „Planu Działań dla Miast” w projekcie „Ruda Śląska w rękach mieszkańców – badania społeczne przestrzeni publicznej” odwołują się do 3. i 11. Celu Zrównoważonego Rozwoju, tj. Dobre zdrowie i jakość życia oraz Zrównoważone miasta i społeczności. Realizacja tego projektu wpisuje się w rozstrzygnięcia strategicznych dokumentów Rudy Śląskiej wymienionych w raporcie. Zapraszamy do lektury i zapoznania się z wyzwaniami i osiągnięciami Rudy Śląskiej.


Rozdział 1. Przyczyny podjęcia przez Rudę Śląską działań w  Celu 3. Dobre zdrowie i jakość życia oraz Celu 11. Zrównoważone miasta i społeczności


1.1. Ogólna charakterystyka miasta


Ruda Śląska jest przemysłowym miastem na prawach powiatu, położonym na południu Polski, w centralnej części województwa śląskiego. Miasto zamieszkuje 136 423 mieszkańców (stan na 31 grudnia 2020), a jego powierzchnia wynosi 77,73 km2. Graniczy z Zabrzem, Bytomiem, Świętochłowicami, Chorzowem, Katowicami, Mikołowem i powiatem gliwickim. Ruda Śląska jest częścią Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii będącej przestrzennie ciągłym wielkomiejskim obszarem funkcjonalnym. Należy do rdzenia metropolii, składającego się z 13 miast na prawach powiatu, największych pod względem liczby ludności i hierarchii pełnionych funkcji miejskich. To silnie zurbanizowany, wieloośrodkowy zespół miejski, o zbliżonych historycznych uwarunkowaniach rozwojowych, związanych z postępującym od XIX wieku procesem industrializacji, skutkującym silną urbanizacją i migracjami. Lokalizacja Rudy Śląskiej w centrum tego dużego i skomplikowanego funkcjonalnego układu miejskiego powoduje, że przed miastem stoją istotne wyzwania zarówno w skali wewnątrz miejskiej, jak i budowania jego pozycji w układzie metropolitalnym.


Ruda Śląska jest miastem policentrycznym, a mieszkańcy odczuwają silną tożsamość dzielnicową, co jest charakterystyczną cechą miasta i jego społeczności, zauważalną w postawach i deklaracjach mieszkańców i w dokumentach strategicznych.


Struktura przestrzenna Rudy Śląskiej charakteryzuje się przemieszaniem funkcji, w tym funkcji mieszkaniowych i gospodarczych. Występują tu różne formy osadnicze, począwszy od zabudowy wiejskiej przez osiedla robotnicze, zabudowę śródmiejską z przełomu XIX i XX wieku, osiedla z lat 50. po „blokowiska” z lat 70. i 80 XX wieku. Wiąże się to z historycznym rozwojem miejscowości tworzących współczesną Rudę Śląską. W dzisiejszym kształcie administracyjnym miasto utworzono w 1959 roku.


W ciągu kilku dziesięcioleci XIX wieku na terenie dzisiejszej Rudy Śląskiej nastąpiła prawdziwa erupcja przemysłu, zwłaszcza hut i kopalń. Nowe zakłady powstawały w Rudzie Śląskiej również po II wojnie światowej.


Rycina 1. Osiedle Kaufhaus w Rudzie Śląskiej (źródło: UM Ruda Śląska)


Przemysłowcy inwestowali w osiedla patronackie, w elektryfikację i infrastrukturę sanitarną, edukacyjną, szpitale, kościoły i biblioteki. Takie osady wyrastały tam, gdzie funkcjonowały huty i kopalnie. Największe tego typu osiedle robotnicze w Rudzie Śląskiej – Kaufhaus – położone jest na granicy dwóch dzielnic – Nowego Bytomia i Chebzia. Skupia około czterdziestu tzw. familoków, z których najstarsze powstały w drugiej połowie XIX wieku z inicjatywy właścicieli działającej do dziś Huty „Pokój”. Najstarsze domy znajdują się przy ul. Piotra Niedurnego. Na osiedlu Kaufhaus powstał też największy w ówczesnej Europie dom towarowy (starszy od słynnego Harrodsa).


Część osiedli mieszkaniowych wzniesionych po II wojnie światowej również lokalizowano w pobliżu zakładów przemysłowych, szczególnie kopalń.  Charakterystyczną cechą mieszkańców miasta jest ich przywiązanie do wartości i kultury śląskiej. Uroczyście obchodzona jest Barbórka, Dzień św. Floriana, działają orkiestry dęte i chóry.


Rycina 2. Festyn przy piekaroku 18 września 2021 roku (źródło: UM Ruda Śląska)


Tradycji śląskiej można też niemal dotknąć przy działającym piekaroku, czyli w tradycyjnym piecu służącym do wypieku chleba. Piekaroki były nieodłącznym elementem dziewiętnastowiecznych familoków, chleb wypiekano w nim do lat 50. XX wieku.


Rycina 3. Piekarok – tradycyjny piec do wypieku chleba (źródło: UM Ruda Śląska)


Najciekawsze i charakterystyczne dla miasta zabytki są związane z dziedzictwem industrialnym i wielkimi rodami przemysłowców Ballestremów, Donnersmarcków. „Czas to pieniądz – Historia  cywilizacji i ekonomii na przykładzie Rudy Śląskiej” to stała, najważniejsza wystawa w Muzeum Miejskim im. Maksymiliana Chroboka w Rudzie Śląskiej.


Rycina 4. Fragment wystawy „Czas to pieniądz – Historia cywilizacji i ekonomii na przykładzie Rudy Śląskiej” , najważniejsza wystawa w Muzeum Miejskim im. Maksymiliana Chroboka w Rudzie Śląskiej (źródło: UM Ruda Śląska)


W 1846 roku poprowadzona została pierwsza na Górnym Śląsku linia kolejowa łącząca Mysłowice z Gliwicami, a dalej Opolem i Wrocławiem. Dworzec kolejowy w Chebziu z XIX wieku  funkcjonuje do dziś i jest jedną z wizytówek miasta. W budynku dworca kolejowego w 2019 roku powstała „Stacja Biblioteka” łącząca funkcje dworca kolejowego z biblioteką.


Rycina 5. Budynek dworca kolejowego. Stacja Biblioteka (źródło: UM Ruda Śląska)


Rycina 6. Wnętrze budynku dworca kolejowego, który częściowo został zaadaptowany na potrzeby biblioteki (źródło: UM Ruda Śląska)


Kolonia Ficinus to zabytkowe osiedle robotnicze przy ul. Kubiny w Rudzie Śląskiej – Wirku. Powstało w latach 1860-1867 dla pracowników kopalni Gottessegen, założonej przez bytomsko-siemianowicką linię rodziny Henckel von Donnersmarck. Ficinus jest obecnie najstarszym zachowanym zespołem budownictwa patronackiego na Górnym Śląsku. Unikatowa zabudowa i brukowana ulica tworzą historyczny deptak, Kolonia znajduje się na Szlaku Zabytków Techniki i co roku współtworzy „Industriadę” – święto szlaku zabytków techniki.


Rycina 7. Industriada na Ficinusie (źródło: UM Ruda Śląska)


Kolejnym charakterystycznym dla Rudy Śląskiej obiektem jest Wielki Piec Huty „Pokój”, który został wpisany na Europejski Szlak Dziedzictwa Przemysłowego ERIH (European Route of Industrial Heritage). Obiekt leży na terenie Huty „Pokój” założonej w  1840 roku przez kupców Dawida Löwenfelda, Moritza Friedlandera i Szymona Löwi pod nazwą „Friedens Eisenhütte”. Wielki piec został wzniesiony w 1968 roku, a w 2012 decyzją Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach obiekt został wpisany do rejestru zabytków. W 2019 roku przeprowadzony został międzynarodowy konkurs architektoniczny na projekt rewitalizacji i adaptacji Wielkiego Pieca Huty „Pokój” w Rudzie Śląskiej na cele turystyczno-kulturalne.


Rycina 8. Wizualizacja adaptacji Wielkiego Pieca (źródło: „eM4. Pracownia Architektury. Brataniec”)


Niedaleko Wielkiego Pieca, we wzniesionym w 1888 roku budynku dawnego kasyna hutniczego, mieści się Miejskie Centrum Kultury, które przekształcane jest obecnie w Śląski Teatr Impresaryjny im. Henryka Bisty. Wokół budynku znajduje się urokliwy park, urządzony jeszcze w XIX wieku. Rozwój przemysłu wiązał się z powstaniem w centralnych obecnie miejscach miasta zwałowisk i hałd pohutniczych i pogórniczych, co wiąże się ze skażeniem gleby i wód oraz degradacją środowiska naturalnego. Jednym z takich miejsc jest teren po byłej koksowni, gdzie powstał park. 


Rycina 9. Teren po byłej koksowni (źródło: UM)


Dużym przedsięwzięciem łączącym rewitalizację z odnową terenów zielonych jest Trakt Rudzki. Jest to ścieżka pieszo-rowerowa, która ma docelowo połączyć obiekty sportowe, parki, skwery oraz miejsca związane z historią Nowego Bytomia i Wirku, czyli centralnych dzielnic miasta.


Drugim założeniem przedsięwzięcia jest zagospodarowanie zdegradowanych terenów poprzemysłowych na cele rekreacyjne. Ich centralną częścią jest „Góra Antonia”. Jest to pocynkowa hałda znajdująca się niemal w centrum miasta, rozdzielająca trzy dzielnice. Zajmuje obszar 6,5 ha i jest pozostałością po Hucie Cynku „Liebe-Hoffnung”, działającej tu od pierwszej połowy XIX wieku do 1925 roku. Teren hałdy został zrekultywowany i zmieniony w industrialny plac zabaw z wieloma atrakcjami sportowymi i rekreacyjnymi.


Dużym wyzwaniem dla miasta w aspekcie społecznym, gospodarczym i przestrzennym jest likwidacja kopalń, np. KWK „Pokój Ruch I”, która leży w centrum miasta, rozdzielając dzielnice Wirek, Nowy Bytom i Bykowinę. Scalenie przestrzenno-funkcjonalne pod względem zagospodarowania komunikacyjnego i infrastrukturalnego będzie jednym z głównych wyzwań stojących przed miastem. Dla części tego terenu opracowano wstępny masterplan.


1.2. Główne wyzwania i ich ujęcie w strategii rozwoju miasta


Rudę Śląską dotyka problem starzenia się społeczeństwa i zagrożenia jakości życia seniorów ze względu na bariery architektoniczne utrudniające mobilność, w tym dostęp do usług społecznych. Prognoza Głównego Urzędu Statystycznego wskazuje, że liczba ludności zmniejszy się ze 138 380 w 2017 do 126 744 w 2030 roku, odsetek ludności 65+ wzrośnie z 17,05% w 2017 do 24,49% w 2030 roku. Ten trend demograficzny został już zauważony podczas prac nad aktualizacją Strategii Rozwoju w 2017 roku (dokument przyjęty w 2018). Nie ma natomiast aktualnych danych o liczbie osób ze szczególnymi potrzebami, a szczególnie osób z niepełnosprawnościami.


Wizja rozwoju miasta – „Ruda Śląska – miasto dzielnic, które nie dzielą, są dobre do zamieszkania, pracy i wypoczynku” – została sformułowana na warsztatach strategicznych w 2013 roku i znalazła się w uchwalonej w 2014 roku strategii rozwoju miasta. Ustalone tam cele strategiczne zostały utrzymane podczas prac nad aktualizacja dokumentu.


W Strategii Rozwoju Miasta Ruda Śląska do 2030 r. (zaktualizowanej w 2018) wizja ta została rozwinięta m.in. o zapis „Ruda Śląska w 2030 r. powinna być miastem (...) atrakcyjnej, uporządkowanej przestrzeni miejskiej, w której dostępne są udogodnienia i usługi wspierające codzienne funkcjonowanie i wypoczynek mieszkańców”. Rozwinięciem tej tezy jest Cel strategiczny 2. Miasto o wysokim stopniu integracji przestrzennej, z zachowanymi zasobami naturalnymi i rozwiniętą infrastrukturą techniczną. W celu operacyjnym 2.1. Zagospodarowane przestrzenie publiczne zapisano: „Miasto dąży do projektowania w taki sposób, by przestrzenie, budynki i obiekty były z zasady dostępne dla każdego, szczególnie seniorów, osób z niepełnosprawnością, rodziców z wózkami dziecięcymi”.  Miasto stara się kreować wielofunkcyjne przestrzenie dla zapewnienia m.in. funkcji związanych z integracją społeczną, co odnosi się do podpunktu 2.1.1. Kreowanie przestrzeni publicznych przyjaznych dla mieszkańców, sprzyjających integracji społecznej. Dostosowanie infrastruktury miejskiej do wszystkich uczestników (np. niepełnosprawni, rodzice z małymi dziećmi, seniorzy)” (s. 67-68 Strategii).


Badania w ramach projektu „Śląskie bez barier” wykazały, że w mieście istnieje jeszcze wiele barier utrudniających włączenie społeczne. Kolejne raporty cząstkowe przeprowadzone przez Stowarzyszenie „Bona Fides” potwierdzały istnienie barier. Niedostatki w przystosowaniu przestrzeni miejskich wykazało również opracowanie „Województwo śląskie przyjazne dla osób z niepełnosprawnościami sensorycznymi?”.


Problem barier architektonicznych został również zdiagnozowany podczas prac nad Gminnym Programem Rewitalizacji Miasta Ruda Śląska. W trakcie konsultacji dokumentu, szczególnie podczas spacerów studyjnych oraz w mobilnych punktach konsultacyjnych ustawionych w przestrzeni miejskiej, mieszkańcy zwracali uwagę na niedogodności w tym zakresie.


Natomiast w Strategii rozwiązywania problemów społecznych miasta Ruda Śląska na lata 2015-2030 czytamy: „Ważnym obszarem działań polityki społecznej w mieście jest wsparcie osób niepełnosprawnych. Działania na rzecz osób niepełnosprawnych realizowane są w różnych obszarach polityki społecznej: ochrony zdrowia, edukacji czy pomocy społecznej, a także poza nią, np. w sferze likwidowania barier architektonicznych czy w komunikacji”. Prezydent Miasta powołała Pełnomocnika ds. Osób Niepełnosprawnych, który działa w obszarze polityki społecznej, podejmując działania z zakresu normatywnych zadań miasta, zmierzające do poprawy jakości i komfortu życia osób niepełnosprawnych.


Miasto realizowało również program Ruda Śląska – Miastem Przyjaznym Niepełnosprawnym – 2016-2020. 28 kwietnia 2022 r. Rada Miasta Ruda Śląska przyjęła 6. edycję programu planu działań na rzecz osób z niepełnosprawnościami (Program działań na rzecz osób niepełnosprawnych „Ruda Śląska - miastem przyjaznym osobom z niepełnosprawnościami").


Ograniczanie barier jest też zapisane w gminnym programie rewitalizacji. Działania rewitalizacyjne mają mieć na celu wzmocnienie aktywności lokalnych społeczności, a także podniesienie jakości przestrzeni publicznych i półpublicznych (podwórka) jak i usuwanie barier przestrzennych i architektonicznych. Zawarto to w takich celach, jak: aktywność bez ograniczeń, mieszkać wygodniej czy przyjazna przestrzeń.


Poważnym wyzwaniem dla miasta zarówno w aspekcie społecznym, gospodarczym i przestrzennym jest likwidacja kopalń oraz transformacja energetyczna. Historia miasta jest ściśle związana z rozwojem przemysłu ciężkiego, a szczególnie górnictwa.  Do niedawna prawie całe miasto zajmowały obszary górnicze z kilkunastoma kopalniami węgla kamiennego. W wyniku ostatniej reformy górnictwa, przeprowadzonej w latach 2016-2019, aktualnie działalność wydobywczą w strukturach organizacyjnych Polskiej Grupy Górniczej S.A. –  PGG S.A. prowadzi trzyruchowy Oddział KWK „Ruda” (Ruch „Bielszowice”, Ruch „Halemba” i Ruch „Pokój”). Pozostałe kopalnie prowadzące eksploatację węgla na terenie miasta zostały albo całkowicie zlikwidowane („Pstrowski”, „Bobrek – Miechowice”, „Centrum – Szombierki”, „Zabrze”, „Wawel”, „Polska”, „Nowy Wirek”), albo znajdują się w trakcie procesu likwidacji, będąc w strukturach organizacyjnych Spółki Restrukturyzacji Kopalń S.A. – SRK S.A. („Makoszowy”, „Śląsk”, „Pokój I”).


Rycina 10. Miejsce zamieszkania pracowników kopalń. Strategia Rozwoju Województwa Śląskiego „Śląskie 2030” (źródło: UM Ruda Śląska)


Ruda Śląska jest największym skupiskiem osób pracujących w branży górniczej: 4122 osób z Rudy Śląskiej pracuje w Polskiej Grupie Górniczej S.A.  W mieście funkcjonują nadal trzy kopalnie (połączone w oddział KWK „Ruda”), pracuje tam 3740 mieszkańców Rudy Śląskiej, a łącznie zatrudniają one 7140 osób. Szacuje się, że jedna osoba zatrudniona w górnictwie generuje trzy miejsca pracy poza górnictwem, czyli zagrożonych jest, co najmniej 21 420 miejsc pracy (nie tylko w Rudzie Śląskiej).


Inny bardzo ważny dla Miasta zakład pracy – Huta „Pokój” S.A. również przechodzi proces restrukturyzacji. Miasto stoi przed bezprecedensowymi wyzwaniami społecznymi, gospodarczymi i przestrzennymi. Dodatkowym problemem związanym z eksploatacją górniczą jest powstawanie tzw. szkód górniczych.


Rozdział 2. Charakterystyka Celu 3. Dobre zdrowie i jakość życia oraz Celu 11. Zrównoważone miasta i społeczności


W mieście zdiagnozowano potrzebę podniesienia jakości przestrzeni publicznych, w tym terenów zielonych, w dużym stopniu zdegradowanych, m.in. przez szkody górnicze. Ich niedostosowanie do różnych grup odbiorców jest dużym wyzwaniem dla miasta. Ponadto stwierdzono potrzebę działań związanych z integracją społeczną i przeciwdziałaniem  wykluczeniom. Program rewitalizacji ma na celu wyjście z sytuacji kryzysowych obszarów wymagających interwencji. Szczególnie istotne są tu działania związane z podniesieniem poziomu życia mieszkańców, zwiększające integrację społeczną. Ważnym zadaniem dla miasta jest też rekultywacja i rewitalizacja terenów poprzemysłowych, np. hałd pohutniczych i pogórniczych, które często przylegają do osiedli mieszkaniowych. Szczególnym przypadkiem jest hałda położna na granicy centralnych dzielnic. Zgodnie z wybranymi celami zrównoważonego rozwoju, aby zapewnić wszystkim ludziom w każdym wieku zdrowe życie (Cel 3.), a także uczynić miasta i osiedla ludzkie bezpiecznymi, stabilnymi, zrównoważonymi i sprzyjającymi włączeniu społecznemu (Cel 11.), miasto zrealizowało lub aktualnie realizuje projekty wpisujące się w powyższe cele. Jednym z nich jest program renowacji podwórek, wdrażany od procesu planowania aż po realizację inwestycji i działania włączeniowe w trudnych społecznie lokalizacjach.


Podobny charakter ma realizowany w mieście projekt „Trakt Rudzki – rozwój zielonych przestrzeni w mieście”. Dotyczy dostosowania zdegradowanych parków miejskich, nieużytków, obszarów poprzemysłowych do pełnienia funkcji przestrzeni publicznych, przy wykorzystaniu rozwiązań bazujących na naturze (NBS) oraz przy zaangażowaniu błękitno-zielonej infrastruktury. Docelowo miasto chce stworzyć sieć zielonych korytarzy, łączących północne dzielnice miasta z południowymi, przy wykorzystaniu kompleksów leśnych i dolin rzecznych. Chcąc rozwijać się w sposób zrównoważony, będzie współpracowało m.in. ze Śląskim Ogrodem Botanicznym w Mikołowie, miastami sąsiednimi, instytutami naukowo-badawczymi, celem właściwego doboru metod, technik i narzędzi działań środowiskowych.


Rozdział 3. Modelowa lokalność na przykładzie działań Rudy Śląskiej w Celu 3. Dobre zdrowie i jakość życia oraz Celu 11. Zrównoważone miasta i społeczności


3.1. Działania Rudy Śląskiej w drodze do realizacji Celu 3. Dobre zdrowie i jakość życia oraz Celu 11. Zrównoważone miasta i społeczności


Ruda Śląska charakteryzuje się stosunkowo niską jakością przestrzeni publicznych i terenów zielonych, w dużym stopniu zdegradowanych. Zdiagnozowano także deficyty społeczne związane m.in. z wykluczeniem społecznym, szczególnie w historycznych dzielnicach robotniczych i historycznych centrach niektórych dzielnic. Zgodnie z wybranymi celami zrównoważonego rozwoju, aby zapewnić wszystkim ludziom w każdym wieku zdrowe życie (Cel 3.), a także uczynić miasta i osiedla ludzkie bezpiecznymi, stabilnymi, zrównoważonymi oraz sprzyjającymi włączeniu społecznemu (Cel 11.), miasto zrealizowało lub aktualnie realizuje projekty szeroko wpisujące się w powyższe cele. Dążenie do osiągnięcia powyższych celów jest wynikiem całego wachlarza działań realizowanych przez instytucje miejskie, organizacje pozarządowe i innych partnerów.


Ciekawym doświadczeniem są konsultacje, które prowadzi się w terenie, np. spacery badawcze czy tzw. namioty partycypacyjne. Daje to szanse na spotkanie osób, które mieszkają, pracują, odwiedzają krewnych i znajomych itp. Metody te pozwalają na poznanie spontanicznych reakcji, wypowiedzi. Ludzie wskazują konkretne miejsca, sytuacje, co daje zupełnie inną perspektywę.


3.2. Modelowa lokalność – dobra praktyka miasta


Najbliższe otoczenie, a szczególnie podwórka, to miejsca szczególnie ważne dla mieszkańców. Troska o najbliższą przestrzeń wspólną często objawia się w spontanicznych próbach urządzania tej przestrzeni. Projekt prowadzony na obszarach rewitalizacji objął 11 podwórek reprezentujących w zasadzie wszystkie typy: podwórko otwarte – przestrzeń otwarta, niewygrodzona, dostępna łatwo dla osób z zewnątrz, zamknięte – podwórka bardzo wyraźnie wydzielone w przestrzeni zabudowy mieszkalnej, półzamknięte oraz międzyblokowe –położone w zabudowie wielorodzinnej, blokowej, niezależnie od czasu jej powstania. Przygotowaną przez eksperta koncepcję przedstawiano mieszkańcom „do zatwierdzenia”, a w razie konieczności dokonywano korekt. W niektórych przypadkach przygotowano dwie koncepcje do wyboru. Te spotkania także odbywały się na podwórkach. Na podstawie wypracowanej z mieszkańcami koncepcji zostały przygotowane projekty techniczne dla każdego podwórka uwzględniające również podziemną infrastrukturę techniczną. W trakcie rozmów pytano mieszkańców o gotowość do zaangażowania się w prace ma swoim podwórku. Mieszkańcy, tam gdzie było to możliwe, brali udział w pracach remontowych, np. sadzili rośliny, porządkowali teren itp. Dla podwórkowych społeczności przeprowadzono również działania integracyjne, np. lokalne festyny, zabawy dla dzieci oraz projekt aktywizacji społeczno-zawodowej, edukacyjnej i kulturalnej dla osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym. W wyniku kolejnych debat wykonano m.in. dodatkowe nasadzenia, ławki, bujaki sprężynowe dla dzieci. Działania te cieszyły się dużym zainteresowaniem wśród społeczności lokalnej.


Hałdy są częścią krajobrazu Rudy Śląskiej, jedną z nich jest hałda „Góra Antonia”, położona praktycznie w centrum miasta. Miejsce to cieszyło się raczej złą sławą, porastała je dzika roślinność. Została ona zrewaloryzowana, powstała tam wysokiej jakości przestrzeń publiczna o charakterze parkowym i rekreacyjnym. Jej nazwa została wyłoniona w ogólnomiejskim konkursie i nawiązuje do działającej do lat 90. XIX w huty o nazwie „Antonienhütte”, czyli w tłumaczeniu na język polski „Huta Antonia”. Hałda znalazła się w filmie „15 lat RAZEM w UE”. (https://www.youtube.com/watch?v=KiEJIjZxjXM) W ramach warsztatów poświęconych przekształcaniu przestrzeni narodziła się koncepcja jej zagospodarowania i idea Traktu Rudzkiego. Chodzi o połączenie pieszo-rowerowe dzielnic Rudy Śląskiej Nowego Bytomia i Wirku oraz znajdujących się tam terenów zielonych, a także powstanie nowych przestrzeni parkowych.


Ciekawym przykładem są przeprowadzone w dzielnicy Orzegów, gdzie występują liczne problemy społeczne i przestrzenne, warsztaty charrette, które odbyły się w dniach 8-10 czerwca 2011 roku.


Wypracowane tam projekty mają odzwierciedlenie w realnych działaniach: lokalne Centrum Inicjatyw Społecznych, ośrodek sportowy, lokalny rynek. W dzielnicy Wirek odbyły się także warsztaty MasterClass, towarzyszące XI Międzynarodowej Konferencji „Miasto 2017 –  Zarządzanie Miastem”, która odbyła się w dniach 20-21 listopada 2017 roku. Innym przykładem działań w przestrzeni był projekt „Mikroprzestrzenie miejskie” (2016, 2017, 2018), wspólne przedsięwzięcie Śląskiego Związku Gmin i Powiatów oraz katowickiego oddziału Towarzystwa Urbanistów Polskich. Mieszkańcy wraz z fachowcami pracowali nad tym, jak powinny wyglądać wybrane części ich dzielnic. Rozmowy z mieszkańcami nie dotyczyły tylko przestrzeni, ale i oferty kulturalnej w mieście. Na warsztaty „Zróbmy to razem – tylko kulturalnie!”, zorganizowane przez Miejskie Centrum Kultury, zostały zaproszone osoby z różnych grup społecznych. Jednym z efektów tych spotkań były mikrogranty na mikroprojekty i wiele innych działań z lokalnymi społecznościami. Mieszkańcy zakładali też dzięki pomocy Fundacji Green Cross Poland ogród społecznościowy.


3.3. Opis projektu w ramach ,,Planu Działań dla Miast. Modelowa lokalność’’


3.3.1. Krótka charakterystyka projektu


Celem projektu będzie zdiagnozowanie i zidentyfikowanie w terenie z mieszkańcami wybranych tras, po których najczęściej poruszają się w celu załatwiania swoich spraw. Następnie mają być identyfikowane, wspólnie z mieszkańcami, wszystkie przeszkody utrudniające im dojście do wybranych celów. Przede wszystkim chodzi o zidentyfikowanie barier utrudniających osobom z grup ze szczególnymi potrzebami załatwianie podstawowych potrzeb życiowych i utrudniających integrację społeczną. Celem jest wskazanie konkretnych miejsc wraz z rekomendacjami ich usprawnienia – dostosowania do wszystkich użytkowników. Konkretne rozwiązania mają być realne do wdrożenia i przygotowane tak, by były możliwe do zrealizowania również metodą prototypowania przestrzennego lub mogły być gotowe do złożenia przez mieszkańców jako projekty w ramach budżetu obywatelskiego. Miasto posiada duże doświadczenie związane z partycypacyjnym sposobem prowadzenia projektów i przygotowywania dokumentów. Pobocznym celem projektu jest wzmocnienie oraz rozszerzenie kompetencji w tym zakresie. Istotne będzie też poszukiwanie alternatywnych sposobów komunikowania się z mieszkańcami.


Intencją tego działania jest to, aby badania odbywały się w możliwie naturalnych sytuacjach. Standardowe metody konsultacji społecznych, aczkolwiek dobrze dobrane, są bardzo skuteczne, ale mają pewne ograniczenia. Są to w większości sytuacje aranżowane. Uczestnicy muszą np. zarezerwować sobie czas, stawić się w jakieś miejsce, oczywiście musi do nich dotrzeć zaproszenie. W innych metodach trzeba „trafić” akurat na badaczy (konsultacje). Ponadto osoby prowadzące konsultacje są w jakiś sposób osobami „z zewnątrz” (choć nie zawsze jest to wada).


Najlepiej towarzyszyć badanym w ich codziennym czynnościach. W związku z tym postanowiono poprosić o pomoc wolontariuszy. Ideą przewodnią ich działalności będą rozmowy i towarzyszenie osobom z grona najbliższych w codziennych czynnościach. W ten sposób będą mogli poznać ewentualne bariery, trudności, niedogodności w przestrzeni.


Wartością dodaną ma być raport z prowadzonych działań opisujący zebrane doświadczenia, jak postrzegane są newralgiczne miejsca czy obszary stwarzające bariery. Przewiduje się, że proces partycypacji będzie otwarty i może przynieść również inne rezultaty niż zakładane i związane z osobami ze szczególnymi potrzebami. W ramach pilotażu zakłada się na kolejnych etapach prototypowanie wybranych elementów przestrzeni publicznej – urządzeń rekreacyjnych, mebli miejskich, oznakowania miasta.


Naturą projektu i jego celem jest dotarcie z działaniami informacyjnymi, promocyjnymi, badaniami i warsztatami do jak najszerszej grupy adresatów bez względu na ograniczenia, wiek, płeć czy różnego rodzaju dysfunkcje. Projekt będzie realizowany przy zaangażowaniu tych osób na każdym etapie realizacji idei, badań, warsztatów i jego wdrożenia.


Planowany termin realizacji projektu: IV kwartał 2022 roku.


3.3.2. Realizacja i wdrażanie


Mając na uwadze doświadczenia z konsultacji, miasto będzie korzystać z różnych form badań terenowych. W szczególności spacery badawcze, rozmowy/wywiady w terenie, w tym z użytkownikami przestrzeni, liderami lokalnymi, krótkie formy sondażu. Przy badaniach miasto będzie korzystać z pomocy lokalnych NGO i miejsc skupienia lokalnej społeczności. Osoby ze szczególnymi potrzebami będą proszone o wskazanie konkretnych barier przy korzystaniu z przestrzeni i o zaproponowanie najkorzystniejszych dla nich rozwiązań.


3.3.3. Produkty/rezultaty z odniesieniem do wskaźników zrównoważonego rozwoju


W efekcie, powstanie katalog rodzajów miejsc, obiektów, punktów, rozwiązań, zachowań w przestrzeni publicznej, które poddane zostaną analizie, opatrzone komentarzem użytkowników, ekspertów i rekomendowanymi rozwiązaniami dobrych praktyk, które będą mogły stanowić pewien drogowskaz, propozycję szerokiego stosowania rekomendowanych rozwiązań.


Miasto należy do Górnośląskiej-Zagłębiowskiej Metropolii, jest członkiem Związku Miast Polskich oraz Śląskiego Związku Gmin i Powiatów. Dodatkowo współuczestniczy w projekcie Benchmarking. Powyższe organizacje są naturalnymi forami dzielenia się wiedzą i doświadczeniem. Ponadto miasto na bieżąco będzie informować o działaniach na swoich stronach internetowych i w mediach społecznościowych.


Rozdział 4. Deklaracja kierunku dalszego działania w ramach Dziedzictwa WUF11 (WUF11 Legacy) w latach 2023-2024

 

Ruda Śląska czyni starania, aby stać się miastem przyjaznym i zrównoważonym, realizując swoje programy strategiczne oraz angażując się w dostępne inicjatywy i projekty.


Miasto przystąpiło do programu Partnerska Inicjatywa Miast. Jednym z jej celów jest rozwijanie dialogu z mieszkańcami. Dialog będzie przyjmował różne formy partycypacji społecznej z wykorzystaniem doświadczeń związanych z działaniami w przestrzeni miejskiej i sugestii będących wynikiem badań prowadzonych w ramach „Planu Działań dla Miast”. Celem prac będzie rozwój zielono-błękitnej infrastruktury i połączenie terenów zielonych południa miasta z północą i dolinami rzek Kochłówka i Bytomka.


Rada Miasta przyjęła Miejski Program Działań na Rzecz Osób z Niepełnosprawnościami do 2030 roku. Służy on realizacji polityki społecznej Miasta Ruda Śląska, ukierunkowanym na pomoc osobom, które w wyniku różnego typu niepełnosprawności doświadczają ograniczeń w samodzielnym funkcjonowaniu i pełnieniu ról społecznych. Program skierowany jest do mieszkańców miasta Ruda Śląska, ich rodzin oraz instytucji i organizacji pozarządowych zajmujących się w mieście Ruda Śląska problematyką niepełnosprawności.


Postanowienia dokumentu będą wdrażane w kolejnych latach.


Ma on pomóc w konstruowaniu najlepszych rozwiązań, które po ich wdrożeniu, winny stanowić przykład skutecznego działania (https://www.rudaslaska.pl/de/ruda-slaska/aktualnosci/2022/04/29/miasto-przyjazne-osobom-z-niepe%C5%82nosprawno%C5%9Bciami/).


Prowadzone w ramach „Planu Działań dla Miast” badania przestrzeni publicznej pod kątem ich dostępności dla wszystkich grup użytkowników są komplementarne do wspomnianego projektu programu i wpisują się w działania związane z uczynieniem przestrzeni bardziej przyjazną.


Rozdział 5. Rekomendacje na bazie doradztwa


Działania prowadzone na podwórkach są głęboko osadzone w kontekście społecznym, włączające społeczności lokalne w procesy odnowy miast. Podwórka to specyficzne przestrzenie, do których mieszkańcy są niezwykle przywiązani. Rewitalizacja podwórek nie jest więc prostym działaniem inwestycyjnym. Jest działaniem trudnym i wymagającym zrozumienia potrzeb różnych grup mieszkańców, często sprzecznych, a także swoistego kontekstu społecznego, funkcjonowania tego swoistego społecznego mikrokosmosu, jakim są właśnie podwórka. Prowadząc działania na podwórkach, wkracza się niemal do prywatnego świata mieszkańców. Opis prowadzonych prac w Rudzie Śląskiej można znaleźć w:


Z kolei wspólne doświadczenia Chorzowa, Rudy Śląskiej i Świętochłowic, zawarte w poradniku „Kulturka Podwórka”, zostały opisane w Zintegrowanym programie renowacji podwórek w obszarze funkcjonalnym Chorzowa, Rudy Śląskiej i Świętochłowic do 2030 roku (https://rudaslaska.bip.info.pl/plik.php?id=282642&wer=1).


Powstała także publikacja „Kolorowe podwórka. Mikro-rewitalizacja krok po kroku” – publikacja wydana przez Regionalny Instytut Kultury w Katowicach, Zamek Cieszyn i Biuro ds. Planowania Przestrzennego Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego. Materiał został skonsultowany podczas otwartych spotkań w Kłobucku, Rydułtowach, Rudzie Śląskiej i Cieszynie (https://instytutkorfantego.pl/biblioteka/kolorowe-podworka-mikro-rewitalizacja-krok-po-kroku).

Do góry