Rybnik

RYBNICKI MODEL DZIAŁANIA NA RZECZ ZRÓWNOWAŻONEJ KONSUMPCJI I PRODUKCJI

Wstęp


Towarzyszący 11. Światowemu Forum Miejskiemu „Plan Działań dla Miast. Modelowa lokalność” (PDM) to program unikatowy w skali europejskiej. Łączy ponad sto polskich miast, które w różnorodny sposób odpowiadają na lokalne wyzwania zgodne z celami zrównoważonego rozwoju określonymi w Agendzie 2030. Jego celem jest włączenie polskich miast w światową dyskusję na temat trendów zrównoważonej urbanizacji oraz popularyzacja ich wdrażania w ramach zadań własnych miast.


Kryterium kwalifikacji do programu stanowiły dotychczasowe osiągnięcia miast w wybranym celu zrównoważonego rozwoju Agendy 2030. O unikatowym charakterze „Planu Działań dla Miast” przesądza przedstawienie w jednej inicjatywie bogactwa różnorodnych doświadczeń, którymi polskie miasta mogą dzielić się z innymi. Program PDM prowadzony był równolegle do prac nad nową Krajową Polityką Miejską 2030 i stanowi jeden z projektów strategicznych ujętych w KPM 2030. Pokazuje dobre praktyki wypracowane już przez polskie miasta w ostatnich latach, aby mierzyć się z wyzwaniami w 17 celach, w tym ubóstwem mieszkańców, nierównościami społecznymi, barierami w rozwoju gospodarczym czy zmianami klimatu. Jednocześnie jak w soczewce dokument skupia się na 2022 roku i ukazuje bogactwo projektów zaplanowanych w miastach na ten rok. Chociaż Światowe Forum Miejskie trwa kilka dni, poprzez te działania jest obecne w ponad 100 polskich miastach przez cały okres realizacji „Planu Działań dla Miast”.


Rybnik bierze udział w Programie „Plan Działań dla Miast. Modelowa lokalność” z projektem „Rybnicki model działania na rzecz zrównoważonej konsumpcji i produkcji”, co przyczyni się do pozostawienia trwałego wkładu w wypracowanie wspólnej wizji zrównoważonego rozwoju polskich miast dzięki wymianie doświadczeń. Włączając się w światowy trend zrównoważonej przemiany przestrzeni miejskich oraz realizując projekt w ramach „Planu Działań dla Miast”, Rybnik uczestniczy w dyskusji na temat rozwoju terenów zurbanizowanych oraz tworzenie platformy dla systematycznego udoskonalania i wdrażania dobrych wzorców w lokalnych politykach miejskich. PDM ma na celu upowszechnienie dobrych praktyk zaczerpniętych ze zrealizowanych przedsięwzięć wypełniających Cele Zrównoważonego Rozwoju ONZ oraz promocję osiągnięć poszczególnych miast w ich wypełnianiu, istotnych z perspektywy miast oraz szukania odpowiedzi na lokalnie występujące problemy, niezależnie od skali projektów lub działań.


Działania Rybnika realizowane w ramach „Planu Działań dla Miast” w projekcie „Rybnicki model działania na rzecz zrównoważonej konsumpcji i produkcji” odwołują się do 12. Celu Zrównoważonego Rozwoju, tj. Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja. Realizacja tego projektu wpisuje się w rozstrzygnięcia strategiczne w dokumentach strategicznych Rybnika wymienionych w raporcie. Zapraszamy do lektury raportu i zapoznania się z wyzwaniami i osiągnięciami Rybnika.


Rozdział 1. Przyczyny podjęcia przez Rybnik działań w Celu 12. Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja


1.1. Krótka charakterystyka miasta


Rycina 1. Panorama Rybnika (źródło: UM Rybnik)


Rybnik to miasto na prawach powiatu położone w południowo-zachodniej części województwa śląskiego, zajmujące powierzchnię 148,36 km2. Jest największym miastem Aglomeracji Rybnickiej stanowiącej centralny ośrodek zachodniego obszaru funkcjonalnego województwa śląskiego (Subregionu Zachodniego Województwa Śląskiego). Miasto liczy 137 128 mieszkańców (BDL GUS, 2020).


Miasto Rybnik posiada dostęp do głównych ciągów komunikacyjnych w regionie: Autostrady A1 (i pośrednio Autostrady A4), drogi krajowej nr 78 i dróg wojewódzkich 920, 925, 935 i 929. Ponadto Rybnik stanowi istotny węzeł kolejowy dla ruchu towarowego i pasażerskiego przez który przechodzą pociągi w ruchu aglomeracyjnym, regionalnym, krajowym (m.in. Warszawa, Kraków, Wrocław) i międzynarodowym (m.in. Ostrawa, Praga, Wiedeń i Budapeszt).Rybnik jest ważnym ośrodkiem administracyjnym. Posiada status miasta na prawach powiatu, a jednocześnie stanowi siedzibę starostwa powiatowego powiatu rybnickiego (ziemskiego), obejmującego miasto i gminę Czerwionka-Leszczyny oraz gminy Gaszowice, Jejkowice, Lyski i Świerklany.


Rycina 2. Panorama Rybnika (źródło: UM Rybnik)


Rybnik jest prężnie działającym ośrodkiem miejskim o ponadlokalnym znaczeniu, skupiającym centrum zarówno administracyjne, jak i kulturalne, gospodarcze, handlowe oraz usługowe. Miasto Rybnik jest znaczącym ośrodkiem szkolnictwa ponadpodstawowego, w tym także szkolnictwa zawodowego i artystycznego. Miasto rozpoznawalne jest również poprzez pełnione funkcje ośrodka lecznictwa.


Profil gospodarczy miasta ma charakter usługowo-przemysłowy. W ostatnich latach widoczny jest wzrost znaczenia branż usługowych, co wskazuje na zmiany profilu gospodarczego miasta i regionu kojarzonego powszechnie jako regionu przemysłowego z dominacją górnictwa węgla kamiennego i silną pozycją branż przemysłowych, w tym energetyki, przemysłu samochodowego i innych branż przetwórstwa przemysłowego oraz budownictwa. Istotnym wyzwaniem dla miasta i regionu w perspektywie do 2050 roku będzie prowadzony proces transformacji energetycznej miasta i regionu oraz potrzeba określenia nowych kierunków rozwoju gospodarczego miasta.


Rycina 3. Regaty na Zalewie Rybnickim (źródło: UM Rybnik)


Do miejsc turystycznych Rybnika, które są często odwiedzane przez turystów, należą Zalew Rybnicki (550 ha powierzchni) oraz historycznie ukształtowane centrum miasta. Cennymi zabytkami Rybnika są: Bazylika św. Antoniego Padewskiego, budynek dawnego Starostwa Powiatowego w Rybniku, neoklasycystyczny budynek nowego ratusza, kościół akademicki Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, kościół ewangelicko-augsburski, zamek piastowski czy Zabytkowa Kopalnia Ignacy. Przez miasto przechodzi kilka pieszych szlaków turystycznych, m. in. Szlak Historii Górnictwa Górnośląskiego, Szlak Zabytków Techniki województwa śląskiego czy Szlak architektury drewnianej województwa śląskiego.


Rycina 4. Bazylika mniejsza św. Antoniego Padewskiego w Rybniku (źródło: UM Rybnik)


Przez miasto przepływają rzeki Ruda (dopływ Odry) i Nacyna (dopływ Rudy) oraz kilka potoków. Blisko 30% powierzchni miasta stanowią lasy. Duża część miasta leży w obrębie terenów chronionych, wśród których należy wymienić Park Krajobrazowy „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich” (około 45% powierzchni miasta), użytki ekologiczne (Meandry Rzeki Rudy, Okrzeszyniec, Kencerz) i 20 pomników przyrody (drzewa i głazy narzutowe).


Rycina 5. Meandry rzeki Rudy (źródło: UM Rybnik)


Rycina 6. Zalew Pniowiec (źródło: UM Rybnik)


Jednym z głównych wyzwań środowiskowych jest duże zanieczyszczenie powietrza, pochodzące w dominującej części z sektora komunalno-bytowego, skutkujące okresowo występującym smogiem. Ponadto ponad 200 lat prowadzenia działalności górniczej na obszarze dzisiejszego Rybnika wpływa na występowanie obszarów miasta zagrożonych osiadaniem terenu lub nieciągłościami liniowymi na skutek działalności górniczej (tereny górnicze) oraz obecność hałd i zwałowisk.


Rycina 7. Zabytkowa Kopalnia Ignacy (źródło: UM Rybnik)


Rycina 8. Zalew Rybnicki i Elektrownia Rybnik (źródło: UM Rybnik)


1.2. Główne wyzwania i ich ujęcie w strategii rozwoju miasta


Strategia rozwoju miasta Rybnika „Rybnik 2030”. Pierwszy krok transformacji została przyjęta uchwałą Rady Miasta Rybnika nr 772/XLVI/2021 z dnia 16 grudnia 2021 roku. W dokumencie sformułowano 5 celów strategicznych wskazujących główne kierunki rozwoju miasta:

  • CS1. Miasto zrównoważone,
  • CS2. Miasto partycypacyjne,
  • CS3. Miasto nowoczesne,
  • CS4. Miasto lider,
  • CS5. Miasto szans.


Wśród najważniejszych uwarunkowań i wyzwań wpływających na rozwój miasta, w odniesieniu do 12. Celu Zrównoważonego Rozwoju dotyczącego odpowiedzialnej produkcji i konsumpcji, wskazano w rozdziale 2 Strategii:

  • zmiany w systemie gospodarki odpadami, w tym perspektywa stale zwiększających się wymagań w zakresie uzyskiwanych efektów gospodarowania odpadami rodząca konieczność podejmowania nowych działań; wśród zidentyfikowanych potrzeb wymieniono kontynuację i intensyfikację działań edukacyjno-informacyjnych w zakresie zapobiegania powstawaniu odpadów oraz prawidłowego postępowania z wytwarzanymi odpadami;
  • realizowane w mieście działania w zakresie edukacji ekologicznej (w tym w formie edukacji nieformalnej) i podnoszenia świadomości ekologicznej, zarówno w odniesieniu do działań w obszarze gospodarki odpadami, energetyki i zrównoważonej mobilności, adaptacji do zmian klimatu, jak i w innych obszarach tematycznych;
  • działania na rzecz budowania wiodącej pozycji Rybnika w regionie i subregionie, co wyraża się m.in. w stałym podnoszeniu poziomu realizowanych usług publicznych oraz podejmowaniu nowych inicjatyw i wyzwań, także podejmowanych we współpracy z innymi gminami i we współpracy międzysektorowej;
  • trendy dotyczące zdrowego stylu życia – zmiana podejścia mieszkańców i coraz większa liczba inicjatyw odnoszących się do szeroko rozumianego zdrowego stylu życia;
  • politykę unijną w kierunku neutralności klimatycznej, w tym zmiany w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym.


Szerzej te kwestie omówiono w Diagnozie strategicznej przygotowanej na potrzeby opracowania Strategii rozwoju miasta Rybnika „Rybnik 2030”.


Cel 12. Odpowiedzialna produkcja i konsumpcja, wybrany w ramach projektu wpisuje się w Strategię Rozwoju Miasta Rybnika „Rybnik 2030”. Cel 12. oraz działania podejmowane w ramach projektu są zgodne z następującymi kierunkami działań ujętymi w Strategii:

  • K.1.1.1. Podnoszenie świadomości ekologicznej mieszkańców [w ramach CS1],
  • K.1.1.5. Wspieranie gospodarki cyrkularnej w gospodarce komunalnej [w ramach CS1],
  • K.4.1.1. Promowanie proekologicznych postaw mieszkańców miasta [w ramach CS4],
  • K.4.1.4. Promowanie gospodarki obiegu zamkniętego [w ramach CS4].


Wśród głównych zasad wdrażania polityki rozwoju miasta określonej w Strategii wskazano zasadę zrównoważonego rozwoju, gdzie ważny jest nie tylko wzrost gospodarczy czy rozwój społeczny, ale także poszanowanie dla środowiska naturalnego w tym wrażliwość na kwestie zmian klimatu.

.

Rozdział 2. Charakterystyka Celu 12. Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja z perspektywy Rybnika


Cel 12. Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja stał się obszarem zainteresowania Rybnika w związku z realizacją projektu StratKIT – Innovative Strategies for Public Catering (Interreg BSR) w latach 2019-2021, mającego na celu zaimplementowanie idei zrównoważonego rozwoju do zamówień publicznych żywności i usług cateringowych. Posiłki stanowią część łańcucha dostaw żywności, ten zaś obejmuje produkcję żywności, przetwarzanie, dystrybucję, przygotowanie, konsumpcję i utylizację. Wszystkie te etapy wykorzystują różne zasoby i mają wpływ na środowisko, społeczeństwo i gospodarkę: zapewniają żywność, tworzą miejsca pracy, emitują gazy cieplarniane i zmieniają bioróżnorodność. W zależności od tego, co i w jaki sposób jest produkowane w łańcuchu dostaw, produkcję charakteryzuje mniej lub bardziej zrównoważony charakter. W ramach projektu StratKIT w latach 2019-2021 w Rybniku przeanalizowano posiłki publiczne serwowane w placówkach oświatowych i innych jednostkach miejskich (dom pomocy społecznej, dom dziecka itp.). W samych stołówkach szkolnych z posiłków publicznych korzysta codziennie około 10 500 konsumentów. Posiłki te mają ogromny potencjał, który może wpłynąć na zmianę systemu żywnościowego na bardziej zrównoważony. Transformacja publicznego żywienia może przyczynić się do osiągnięcia wielu założeń zawartych w obowiązujących obecnie planach działania, od Celu 12. Odpowiedzialna produkcja i konsumpcja po Zielony Ład UE. Działania te będą również odpowiadać na wytyczne strategii „Od pola do stołu” oraz ambicje dotyczące klimatu, bioróżnorodności i zerowego zanieczyszczenia.


Rycina 9. Projekt StratKIT – pomiary marnowania żywności w jednej z rybnickich szkół (źródło: UM Rybnik)


W kontekście zrównoważonego rozwoju problemem jest także poziom marnowania żywności w kuchniach publicznych, w tym w placówkach oświatowych. Z raportu Federacji Polskich Banków Żywności z 2018 roku wynika, iż pojedyncza szkoła w Polsce wyrzuca nawet 5-6 ton przetworzonego jedzenia w skali roku. W 2021 roku w Rybniku przeprowadzono pilotażowe badanie skali marnotrawstwa w szkolnych stołówkach oraz miejskim domu pomocy społecznej w ramach projektu StratKIT. Straty w jednej z placówek sięgały nawet 33% produkcji. W skali całego Rybnika to kilkaset ton zmarnowanego jedzenia. Wyrzucane jedzenie oznacza m.in. większą emisję gazów cieplarnianych do atmosfery, mniej wody, straty finansowe i wysoki koszt społeczny.  


Rycina 10. Projekt StratKIT – pomiary marnowania żywności w jednej z rybnickich szkół (źródło: UM Rybnik)






Rycina 11. Problem marnowania żywności – infografika (źródło: UM Rybnik)


Od kilku lat Rybnik próbuje również rozwiązać problem dużej ilości odpadów powstających w wyniku działalności firm gastronomicznych – zarówno opakowań jednorazowych, jak i niespożytej żywności. Z raportu Polskiej Federacji Banków Żywności „Nie marnuj Jedzenia 2020” wynika, iż branża hotelarsko-gastronomiczna w Polsce wyrzuca rocznie ponad miliard kilogramów jedzenia. Koniecznością staje się zmiana zachowań żywieniowych oraz diety w warunkach żywienia zbiorowego, na bardziej prozdrowotną i prośrodowiskową – dietę zrównoważoną. Zrównoważona dieta według definicji FAO (2010) „ma niewielki wpływ na środowisko i w związku z tym przyczynia się do bezpieczeństwa żywnościowego oraz dobrego stanu zdrowia obecnych i przyszłych pokoleń”.


Rozdział 3. Modelowa lokalność na przykładzie działań Rybnika w Celu 12. Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja


3.1. Działania Rybnika w drodze do realizacji Celu 12. Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja


W latach 2019-2021 Rybnik uczestniczył w realizacji projektu StratKIT, w ramach programu Interreg Region Państw Morza Bałtyckiego. Projekt dotyczył promocji innowacyjnego podejścia do szeroko pojętego cateringu (w tym zakupów żywności, usług zbiorowego żywienia), który finansowany jest ze środków publicznych. Innowacyjne podejście oznacza uwzględnienie w zamówieniach publicznych aspektów środowiskowych i społecznych, jak również aspektów zdrowej diety. Partnerami projektu były następujące instytucje: University of Helsinki (FI), Stockholm Environment Institute Tallinn Centre (EE), Agrathaer (DE), IFAU Institute for Food Studies and Agroindustrial Development (DK), Municipality of Aarhus (DK), Rybnik (PL), Tallinn City Government (EE), Finnish Professional Catering Association (FI), Baltic restaurants Estonia (EE), Central Denmark EU-Office (DK), The Herzen State Pedagogical University of Russia (RU), Council of municipalities of Sankt Petersburg (RU), Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego (PL). Efektem realizacji projektu było stworzenie międzynarodowego Zestawu Narzędzi Zrównoważonego Posiłku Publicznego. To narzędzie on-line, przetłumaczone na język polski, przeznaczone jest dla dietetyków, decydentów, przedsiębiorców gastronomicznych, konsumentów oraz wszystkich interesariuszy zaangażowanych w planowanie, zamawianie, przygotowanie i dystrybucję posiłków publicznych. Zestaw Narzędzi Zrównoważonego Posiłku Publicznego pozwala tworzyć innowacyjne strategie i działania na rzecz zrównoważonych zamówień publicznych i usług cateringowych. Ponad pięćdziesiąt narzędzi (pomysłów, inspiracji) dostępnych jest dla interesariuszy uczestniczących w dostarczaniu posiłków publicznych.


Rycina 12. Projekt StratKIT – lekcje edukacji żywieniowej w rybnickich szkołach (źródło: UM Rybnik)


Rycina 13. Projekt StratKIT - warsztaty kulinarne dla pensjonariuszy Miejskiego Domu Pomocy Społecznej w Rybniku (źródło: UM Rybnik)


Rycina 14. Projekt StratKIT – lekcje edukacji żywieniowej w rybnickich szkołach (źródło: UM Rybnik)


W ramach projektu StratKIT Rybnik przeprowadził pilotaże w celu wprowadzenia bardziej zrównoważonych posiłków publicznych, zgodnie z Celem 12. Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja oraz Celem 2. Zero głodu, w dwóch placówkach edukacyjnych oraz Miejskim Domu Pomocy Społecznej. W tych placówkach m.in. ograniczono marnotrawstwo żywności o kilka punktów procentowych oraz przeprowadzono cykl szkoleń z zakresu edukacji żywieniowej dla pracowników odpowiedzialnych za przygotowanie posiłków oraz – w przypadku szkół – dla nauczycieli odpowiedzialnych za edukację żywieniową. Tym samym po raz pierwszy podjęto w mieście działania w celu redukcji strat żywności (Cel 12.3). W placówkach pilotażowych przeprowadzono także warsztaty kulinarne promujące zielony jadłospis i unijne kryteria zielonych zamówień publicznych (GPP). W efekcie wprowadzono zmiany w kierunku istotnego zwiększenia diety z przewagą roślin, w tym strączkowych. Poprawiono dietę osób starszych, wzbogacając ją o większe ilości owoców i warzyw, w tym – strączkowych, ograniczono ilość zamawianego mięsa i podniesiono kryteria jakościowe zamawianej żywności (Cel 2.2). Działania w kierunku zdrowej i zrównoważonej diety w placówkach edukacyjnych oraz Miejskim Domu Pomocy Społecznej są obecnie kontynuowane i rozszerzane na inne jednostki miejskie w ramach Programu „Śląska Przestrzeń Innowacji”.


Rycina 15. Projekt StratKIT – lekcje edukacji żywieniowej w rybnickich szkołach (źródło: UM Rybnik)


Rycina 16. Projekt StratKIT – warsztaty kulinarne dla pracowników szkolnych stołówek (źródło: UM Rybnik)


Rycina 17. Projekt StratKIT – warsztaty kulinarne dla pracowników szkolnych stołówek (źródło: UM Rybnik)


Rycina 18. Projekt StratKIT – warsztaty kulinarne dla pracowników szkolnych stołówek (źródło: UM Rybnik)


Rycina 19. Projekt StratKIT – warsztaty kulinarne dla pracowników szkolnych stołówek (źródło: UM Rybnik)


Rycina 20. Projekt StratKIT – wprowadzanie zdrowej diety w Miejskim Domu Pomocy Społecznej w Rybniku (źródło: UM Rybnik)


W 2021 roku, również w ramach projektu StratKIT, zainicjowano w Rybniku zielone zamówienia publiczne (Cel 12.7). W MDPS przeprowadzono unikatowe w skali kraju postępowanie przetargowe na dostawę ekologicznych owoców sezonowych, a także założono ogród ekologiczny.


Rycina 21. Projekt StratKIT – stworzenie ogrodu ekologicznego w Miejskim Domu Pomocy Społecznej w Rybniku (źródło: UM Rybnik)


W 2021 roku z inspiracji projektu StratKIT zainicjowano miejskie wielorazowe kaucjonowane naczynie na posiłki na wynos (Cel 12.5), wdrażając je w przedsiębiorstwie ekonomii społecznej – Bistro z Ikrą. W 2022 roku do systemu zaproszono również komercyjnych przedsiębiorców gastronomicznych, ograniczając tym samym produkcję odpadów w mieście. Obecnie w ramach Programu „Śląska Przestrzeń Innowacji” trwają prace nad stworzeniem systemu rybnickiego naczynia wielorazowego użytku na posiłki na wynos w kaucji krosowanej. W tym celu miasto pracuje z autorami innowacji oraz podmiotami gastronomicznymi nad opracowaniem takiego systemu oraz stworzeniem wachlarza zachęt dla restauratorów. W efekcie konsument będzie mógł zamówić posiłek na wynos w opakowaniu wielorazowego użytku u jednego przedsiębiorcy, a kaucję za naczynie zwrócić w innej restauracji, która przystąpiła do systemu (lub zamówić w niej kolejny posiłek). Rybnickie naczynie wielorazowego użytku świetnie uzupełnia rybnicki kubek wielorazowego użytku, wprowadzony już wcześniej, w 2019 roku, na imprezach organizowanych przez miasto. Rybnicki kaucjonowany kubek na zimne napoje otrzymał nagrodę w konkursie Ekolaury Polskiej Izby Ekologii. W realizowanej obecnie innowacji kubek na napoje zimne oraz dodatkowo – na kawę – ma również zostać włączony do systemu kaucji krosowanej.


Rycina 22. Rybnicki kaucjonowany kubek na napoje zimne (źródło: UM Rybnik)


Rycina 23. Rybnickie kaucjonowane naczynie na posiłki na wynos (źródło: UM Rybnik)

W ramach projektu StratKIT Rybnik jako jedyne miasto w Polsce uczestniczył w pracach City Interest Group na rzecz zrównoważonych posiłków w stołówkach szkolnych, moderowanej przez ICLEI – Local Goverments for Sustainability. Wreszcie, w ramach Programu „Urban In Miasto dla każdego” Rybnik został wybrany, obok dwóch innych polskich miast, do realizacji konkursu w kategorii „Młodzi profesjonaliści”. Wyzwanie miasta Rybnik w obszarze „Miasto odporne na kryzysy”, mające na celu optymalizację wsparcia osób w kryzysie bezdomności w samodzielnym przygotowaniu posiłków, jest zbieżne z innymi działaniami w obszarze realizacji Celu 12. i Celu 2. Agendy 2030. W odpowiedzi na wyzwanie uczestnicy konkursu zaproponują optymalne rozwiązanie problemu, które musi zakładać zaangażowanie jednostek organizacyjnych miasta Rybnik oraz innych organizacji i instytucji a także współudział społeczności lokalnej.


Rycina 24. Rybnickie kaucjonowane naczynie na posiłki na wynos (źródło: UM Rybnik)


Miasto Rybnik jest współautorem Zasad Zrównoważonego Posiłku Publicznego. Zostały one opracowane w Regionie Morza Bałtyckiego, ale mogą być wprowadzane wszędzie na obszarze Unii Europejskiej, a nawet poza nim, jeśli uwzględni się lokalne uwarunkowania. Osiem pryncypiów, zaprojektowanych dla instytucji oraz przedsiębiorstw działających w sektorze zamówień publicznych i usług cateringowych, przy wzięciu pod uwagę z jednej strony – produkcji rolnej, z drugiej – klientów, ma na celu wspieranie szerszych celów zrównoważonego rozwoju, w tym Celu 12.)


Rycina 25. Zasady zrównoważonego posiłku publicznego (źródło: StratKIT, https://www.sustainable-public-meal.eu/documents/8/Zasady_Zrownowazonego_Posilku_Publicznego_PL.pdf)


3.2. Opis projektu w ramach ,,Planu Działań dla Miast. Modelowa lokalność’’


3.2.1. Krótka charakterystyka projektu


Mający na względzie realizację Celu 12. Odpowiedzialna produkcja i konsumpcja projekt „Rybnicki model działania na rzecz zrównoważonej konsumpcji i produkcji” planowany jest do realizacji w ramach wdrożenia „Planu Działania dla Miasta” do końca IV kwartału 2022 roku.


W ramach projektu StratKIT powstał Zestaw Narzędzi Zrównoważonego Posiłku Publicznego. Miasto Rybnik chce wykorzystać inspiracje i wskazówki w nim zawarte do realizacji projektu w ramach PDM.


Celem projektu jest stworzenie modelu działania uwzględniającego przeprowadzenie przetargów/zapytań ofertowych z uwzględnieniem aspektów społecznych i środowiskowych oraz wdrożenie systemu opakowań wielorazowych. W rybnickim modelu zostaną opracowane zasady zrównoważonego posiłku, obejmujące aspekty od zamówień publicznych po włączanie interesariuszy w planowanie posiłków czy ograniczanie marnotrawstwa żywności, w szczególności zakupywanej ze środków publicznych oraz redukowanie zużycia jednorazowych opakowań.


Podnoszenie świadomości interesariuszy ma kluczowe znaczenie dla zwrócenia uwagi na szerokie spectrum możliwości, jakie oferują posiłki publiczne w zakresie promowania zrównoważonej konsumpcji. Interesariusze, do których kierowany jest projekt, powinni zostać uświadomieni o możliwościach, jakimi dysponują i mieć możliwość konsultacji na każdym etapie. Model zakłada włączenie w proces realizacji projektu urzędników, intendentów i pracowników kuchni, przedsiębiorców, decydentów, konsumentów i rodziców.


Rycina 26. W kwestię zrównoważonego posiłku publicznego powinni być zaangażowani wszyscy interesariusze (źródło: fragment filmu o zrównoważonych posiłkach publicznych, https://www.sustainable-public-meal.eu/pl, opracowanego w ramach projektu StratKIT przez agathaer i avidere)


Kolejnym skutecznym narzędziem realizacji Celu 12. jest przeciwdziałanie marnotrawstwu żywności, zmniejszanie ilości odpadów żywnościowych (Cel 12.3) oraz naczyń jednorazowych, poprzez np. wdrażanie i promowanie systemów kaucjonowanych opakowań wielorazowych (Cel 12.5). Kwestie środowiskowe i społeczne mogą zostać włączone do działań związanych z zamówieniami publicznymi (Cel 12.7). Wybory żywieniowe mogą zaś być kształtowane w taki sposób, aby łagodzić wpływ produkcji i handlu na klimat. Warto również wdrożyć procedury dotyczące gospodarki obiegu zamkniętego lub efektywnego gospodarowania zasobami oraz działania związane z aspektami społecznymi w zamówieniach publicznych.


Działania dla mieszkańców (w tym ze szczególnymi potrzebami) będą prowadzone zgodnie ze standardami dostępności, w zakresie dostępności architektonicznej, informacyjno-komunikacyjnej i cyfrowej, nad czym czuwać będzie koordynator ds. dostępności. Dokumenty tworzone będą zgodnie z Międzynarodowymi Standardami Dostępności WCAG oraz zgodnie z zasadami postrzegalności, funkcjonalności i zrozumiałości.


3.2.2. Realizacja i wdrażanie


W ramach projektu miasto Rybnik planuje zrealizować sześć głównych działań:

  1. Kontynuacja uczestnictwa Rybnika w działaniach City Interest Group, koordynowanej przez ICLEI i włączenie do niej innych polskich miast (dla których ważna jest polityka żywieniowa), a także rozszerzenie obszaru działań na inne miejsca żywienia zbiorowego i/lub współfinansowanego ze środków publicznych (powstającą w ramach Urban_In kuchnię dla osób w kryzysie bezdomności, placówki opiekuńczo-wychowawcze, dom dziecka, dom dla samotnych rodziców, mieszkania chronione). Ponadto Rybnik weźmie udział w konkursie Procura+, organizowanym przez ICLEI, w ramach którego nagradzane są innowacyjne działania z zakresu zamówień publicznych, zgodne z zasadą zrównoważonego rozwoju, oparte o gospodarkę obiegu zamkniętego.
  2. Nawiązanie kontaktów z innymi miastami, w których proces transformacji systemu żywieniowego już został zainicjowany (np. Warszawa czy Izabelin) i przenoszenie dobrych praktyk na grunt rybnicki.
  3. Wypracowanie zakresu zadań i umiejscowienie w strukturze miasta koordynatora zrównoważonych posiłków/specjalisty ds. zrównoważonego żywienia/miejskiego dietetyka, przy wykorzystaniu dobrych praktyk innych polskich miast (np. Leżajska, Izabelina).
  4. Reaktywacja po okresie pandemii COVID-19 rybnickiego miejskiego kaucjonowanego kubka wielorazowego użytku i rozszerzenie jego działania na komercyjne podmioty gastronomiczne. Rybnik chce bazować na dobrych praktykach m. in. Gdańska i Gdyni.
  5. Wprowadzenie systemu miejskiego wielorazowego kaucjonowanego naczynia na żywność na wynos w rybnickich podmiotach komercyjnych (wraz ze stworzeniem sieci przedsiębiorców gastronomicznych nieużywających naczyń jednorazowego użytku).
  6. Włączenie do zamówień publicznych żywności i usług cateringowych, realizowanych przez jednostki Rybnika, kryteriów środowiskowych i społecznych (zielone i etyczne zamówienia publiczne).


3.2.3. Produkty/rezultaty z odniesieniem do wskaźników zrównoważonego rozwoju


Projekt wraz z jego produktami i rezultatami wpisuje się w osiągnięcie wskazanych wcześniej celów zrównoważonego rozwoju (12 i 2). Zakładane produkty to przede wszystkim zapytania ofertowe/przetargi z uwzględnieniem aspektów społecznych i środowiskowych oraz wdrożony system opakowań wielorazowych na posiłki i napoje na wynos.


Rezultatem projektu będzie zwiększenie roli zrównoważonego rozwoju w obszarze posiłków, serwowanych w Rybniku, finansowanych zarówno ze środków publicznych, jak i prywatnych.


Produkty/wskaźniki:

  • wypracowany zakres zadań wraz z umiejscowieniem w strukturze miasta koordynatora zrównoważonych posiłków/specjalisty ds. zrównoważonego żywienia/miejskiego dietetyka,
  • liczba nowych jednostek miejskich/podmiotów wspieranych przez miasto, w których zainicjowane zostaną działania na rzecz zrównoważonych posiłków,
  • liczba zapytań ofertowych/przetargów na zakup żywności i/lub usług cateringowych, uwzględniających kryteria środowiskowe i społeczne, realizowanych przez jednostki Rybnika,
  • liczba użytkowników korzystających z miejskiego kubka/naczynia,
  • liczba imprez miejskich z wykorzystaniem miejskiego kubka/naczynia,
  • liczba komercyjnych podmiotów gastronomicznych uczestniczących w programie miejskiego kubka/naczynia.


Rozdział 4. Deklaracja kierunku dalszego działania w ramach Dziedzictwa WUF11 (WUF11 Legacy) w latach 2023-2024


Rybnik w ramach Dziedzictwa WUF11 deklaruje działania popularyzatorskie i edukacyjne dedykowane miastom o podobnej wielkości i podobnych potrzebach, a także miastom sąsiednim. 


Rybnik będzie edukował społeczność lokalną i popularyzował doświadczenia z realizacji projektu wśród innych miast w zasięgu lokalnym, ponadlokalnym, regionalnym i krajowym w ramach członkostwa w następujących stowarzyszeniach: Śląski Związek Gmin i Powiatów, Związek Gmin i Powiatów Subregionu Zachodniego Województwa Śląskiego, Stowarzyszenie Biznes-Nauka-Samorząd Pro-Silesia, Stowarzyszenie Gmin Górniczych oraz City Interest Group. Planowana forma działań edukacyjnych i popularyzatorskich to: prezentacja dobrych praktyk podczas konferencji, warsztatów, spotkań roboczych. 


Działania Rybnika w obszarze odpowiedzialnej konsumpcji i produkcji prezentowane będą również na arenie międzynarodowej dzięki zaangażowaniu miasta jako interesariusza oraz członka Grupy Eksperckiej w projekcie Best-ReMap – Healthy Food for Healthy Future, którego polskim partnerem jest  Śląski Uniwersytet Medyczny. Głównym celem projektu Komisji Europejskiej Joint Action on implementation of validated best practices (in Nutrition)/Wspólne działanie w sprawie wdrożenia sprawdzonych najlepszych praktyk (w zakresie żywienia) jest adaptacja, powielanie i wdrażanie skutecznych interwencji zdrowotnych opartych na praktykach, które okazały się skuteczne, w obszarze m.in. reformulacji zamówień publicznych w aspekcie jakości zamawianej żywności w instytucjach publicznych. W celu rozszerzenia wolumenu wysokiej jakości produktów spożywczych włączanych do zbilansowanego jadłospisu w wybranych instytucjach publicznych w krajach EU przeprowadzony będzie pilotaż narzędzia opracowanego dla celu konstruowania zamówień publicznych oraz zinstytucjonalizowania wdrażania procedur zamówień publicznych na żywność, opartych na standardach jakości. Rybnik jest jedynym samorządem w Polsce, który przetestuje w swoich placówkach oświatowych realizujących żywienie dzieci i młodzieży aplikację opracowaną i z sukcesem stosowaną w Słowenii (link do oryginalnej strony: https://www.katalogzivil.si). W dalszej perspektywie Komisja Europejska będzie pracować nad wprowadzeniem narzędzia we wszystkich krajach UE. 


W 2023 roku Rybnik planuje przystąpić do konkursu Procura+, zainicjowanego przez ICLEI – Local Governments for Sustainability (Samorządy Lokalne na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju), za działania w 2022 roku. W konkursie tym aplikować mogą władze publiczne, a nagrody przyznawane są m.in. za zakupy publiczne (i powiązane inicjatywy), które osiągnęły znaczący wpływ gospodarczy, środowiskowy i społeczny lub zawierają elementy cyrkularne lub innowacyjne. 


Działania na rzecz odpowiedzialnej i zrównoważonej konsumpcji będą kontynuowane przez miasto Rybnik w projekcie StratKIT+ (finansowanego przez Interreg BSR, który będzie realizowany w latach 2022-2024). Zestaw narzędzi zrównoważonego posiłku publicznego zostanie rozszerzony, a zagadnienie zrównoważonej konsumpcji zostanie wprowadzone do kolejnych jednostek miejskich oraz placówek powiązanych/współfinansowanych przez samorząd.


W dłuższej perspektywie planowane jest stworzenie interdyscyplinarnego zespołu, którego zadaniem będzie opracowanie miejskiej polityki żywieniowej. Polityka ta nada kierunek działaniom miasta w obszarze Celu 12. Odpowiedzialna produkcja i konsumpcja. W tym celu wykorzystane zostaną nawiązane kontakty z innymi miastami i gminami, w których proces transformacji systemu żywieniowego już został zainicjowany (np. Warszawa czy Izabelin).  


Rozdział 5. Rekomendacje na bazie doradztwa


Sektor zamówień publicznych i usług cateringowych stanowi dedykowany obszar do wprowadzenia przez samorząd działań wspierających zrównoważony rozwój. Kluczowe jest zaangażowanie wszystkich interesariuszy, poczynając od konsumentów i ich opiekunów poprzez personel kuchni w instytucjach publicznych i firmach gastronomicznych, dostawców żywności, gastronomów, ale także lokalnych decydentów, urzędników oraz przedstawicieli organizacji społecznych.


Głównym produktem miasta Rybnik, służącym osiągnięciu celów zrównoważonego rozwoju, są kubek i naczynie wielorazowego użytku. Kluczowym czynnikiem umożliwiającym wdrażanie systemu zastępowania opakowań jednorazowych pojemnikami wielokrotnego użytku są konsultacje z szerokim gronem interesariuszy. Kroki, jakie należy podjąć na pierwszym etapie  wdrażania tego narzędzia zrównoważonego rozwoju:

  • uzmysłowienie decydentom, użytkownikom i gastronomom, że celem systemu są jednocześnie: ograniczanie opakowań jednorazowych i marnotrawstwa żywności, pozyskanie sprzymierzeńców rozwiązania we wszystkich sektorach;
  • identyfikacja przedsiębiorstw gastronomicznych do testowania nowego rozwiązania;
  • wspólne opracowanie systemu zachęt dla firm używających naczyń wielorazowych takich jak promocja w mediach miejskich, wprowadzenie kryteriów jakościowych do zamówień cateringu czy zleceń na obsługi imprez miejskich;
  • ustalenie wysokości kaucji dla każdego rodzaju naczynia;
  • opracowanie regulaminu użytkowania i zwrotu naczyń wielorazowego użytku;
  • projekt graficzny i pozyskanie środków finansowych na zakup naczyń (wnioskowanie w programach/ konkursach lub pozyskanie sponsorów); na początek w celu przetestowania i przekonania do systemu można naczynia wypożyczyć.


Przestrzenią do użytkowania kaucjonowanego wielorazowego kubka na napoje zimne mogą być plenerowe imprezy miejskie. Działania, jakie należy podjąć w tym obszarze:

  • zaplanowanie harmonogramu używania kubków stosownie do kalendarza imprez miejskich;
  • zawarcie umów z gastronomami;
  • szeroki przekaz adresowany do mieszkańców, aby rozumieli system i przekonali się co do słuszności jego wprowadzenia, pokazanie korzyści – mniej śmieci podczas imprez plenerowych, większy komfort spożywania napoju.


Z doświadczenia wiemy, że w celu kreowania spójnej polityki miejskiej warto też wspierać podejmowane w tym obszarze inicjatywy podmiotów niepublicznych – firm komercyjnych i organizacji pozarządowych. Miasto Rybnik identyfikuje potencjalne źródła finansowania i pomaga w przygotowaniu projektów, np. do Programu „Śląska Przestrzeń Innowacji”, Budżetu Obywatelskiego Województwa Śląskiego itp.

Do góry