Skawina

Wstęp

Towarzyszący 11. Światowemu Forum Miejskiemu „Plan Działań dla Miast. Modelowa lokalność” (PDM) to program unikatowy w skali europejskiej. Łączy ponad sto polskich miast, które w różnorodny sposób odpowiadają na lokalne wyzwania zgodne z celami zrównoważonego rozwoju określonymi w Agendzie 2030. Jego celem jest włączenie polskich miast w światową dyskusję na temat trendów zrównoważonej urbanizacji oraz popularyzacja ich wdrażania w ramach zadań własnych miast.

Kryterium kwalifikacji do programu stanowiły dotychczasowe osiągnięcia miast w wybranym celu zrównoważonego rozwoju Agendy 2030. O unikatowym charakterze „Planu Działań dla Miast” przesądza przedstawienie w jednej inicjatywie bogactwa różnorodnych doświadczeń, którymi polskie miasta mogą dzielić się z innymi. Program PDM prowadzony był równolegle do prac nad nową Krajową Polityką Miejską 2030 i stanowi jeden z projektów strategicznych ujętych w KPM 2030. Dokument pokazuje dobre praktyki wypracowane już przez polskie miasta w ostatnich latach, aby mierzyć się z wyzwaniami w 17 celach, w tym ubóstwem mieszkańców, nierównościami społecznymi, barierami w rozwoju gospodarczym czy zmianami klimatu. Jednocześnie jak w soczewce dokument skupia się na 2022 roku i ukazuje bogactwo projektów zaplanowanych w miastach na ten rok. Chociaż Światowe Forum Miejskie trwa kilka dni, poprzez te działania jest obecne w ponad 100 polskich miastach przez cały okres realizacji „Planu Działań dla Miast”.

Skawina bierze udział w Programie „Plan Działań dla Miast. Modelowa lokalność” z projektem „Plany Rozwoju Miejscowości/Plany Rozwoju Osiedli”, co przyczyni się do pozostawienia trwałego wkładu w wypracowanie wspólnej wizji zrównoważonego rozwoju polskich miast dzięki wymianie doświadczeń. Włączając się w światowy trend zrównoważonej przemiany przestrzeni miejskich oraz realizując projekt w ramach „Planu Działań dla Miast”, Skawina uczestniczy w dyskusji na temat rozwoju terenów zurbanizowanych oraz tworzeniu platformy dla systematycznego udoskonalania i wdrażania dobrych wzorców w lokalnych politykach miejskich. PDM ma na celu upowszechnienie dobrych praktyk zaczerpniętych ze zrealizowanych przedsięwzięć wypełniających Cele Zrównoważonego Rozwoju ONZ oraz promocję osiągnięć poszczególnych miast w ich wypełnianiu, istotnych z perspektywy miast i szukania odpowiedzi na lokalnie występujące problemy, niezależnie od skali projektów lub działań.

Działania Skawiny realizowane w ramach „Planu Działań dla Miast” w projekcie „Plany Rozwoju Miejscowości/Plany Rozwoju Osiedli” odwołują się do 11. i 16. Celu Zrównoważonego Rozwoju, tj. Zrównoważone miasta i społeczności oraz Pokój, sprawiedliwość i silne instytucje. Realizacja tego projektu wpisuje się w rozstrzygnięcia strategiczne w dokumentach strategicznych Skawiny wymienionych w raporcie. Zapraszamy do lektury raportu i zapoznania się z wyzwaniami i osiągnięciami Skawiny.

Rozdział 1. Przyczyny podjęcia przez gminę Skawina działań w Celu 11. Zrównoważone miasta i społeczności oraz Celu 16. Pokój, sprawiedliwość i silne instytucje

1.1. Krótka charakterystyka miasta

Skawina jest miastem, będącym siedzibą gminy miejsko-wiejskiej, położonym w województwie małopolskim, w bezpośrednim sąsiedztwie Krakowa. Miasto liczy 24 366 mieszkańców, natomiast całą gminę zamieszkuje 43 751 osób (BDL GUS, 2020). Początki miasta sięgają 1364 roku, gdy Kazimierz Wielki nadał Skawinie prawa miejskie. Przez miasto przebiegały ważne szlaki handlowe z Mazowsza na Śląsk oraz z Bańskiej Bystrzycy do Krakowa. Krzyżowały się tu także lokalne drogi. Intensywnie rozwijało się rzemiosło, organizowano liczne jarmarki.

Obecnie teren należy do mocno uprzemysłowionych i gęsto zaludnionych. Prawie ¼ terenu miasta stanowią tereny intensywnie zagospodarowane. Drogi wraz z liniami kolejowymi wyraźnie dzielą miasto na dwie części – część północna i zachodnia ma wyraźny przemysłowo-magazynowy charakter, natomiast część południowo-wschodnia – typowo mieszkaniowy i usługowy.

Rycina 1. Panorama Skawiny (źródło: fot. Bartłomiej Cichoń)

Gmina wyróżnia się poziomem i dynamiką urbanizacji dzięki położeniu w bezpośrednim sąsiedztwie dużego ośrodka miejskiego – Krakowa, wysokiemu stopniowi powiązania z krakowskim systemem szkolnictwa, usług rynkiem pracy oraz wspólnymi rozwiązaniami z zakresu komunikacji zbiorowej, infrastruktury drogowej i technicznej. Ważnym atutem gminy jest duży potencjał zasobów ludzkich, w tym osób ze średnim i wyższym wykształceniem. Warto zauważyć, że pomimo bycia satelitą Krakowa gmina jest także autonomicznym gospodarczo ośrodkiem metropolitalnym z dobrze rozwiniętym rynkiem pracy, nowymi inwestycjami, zaawansowaną transformacją gospodarczą i rosnącym poziomem usług publicznych.

Pomimo wciąż wyraźnego przemysłowego charakteru Skawina oferuje dziś wiele atrakcyjnych miejsc do wypoczynku i rekreacji, a liczne kontakty zagraniczne i duża liczba odwiedzających przyczyniły się do rozwoju bazy noclegowej i restauracyjnej, natomiast tradycje powstających tu od końca XIX wieku zakładów przemysłowych kontynuuje prawie 3500 małych, średnich i dużych przedsiębiorstw oraz różnego rodzaju inicjatyw biznesowych. Na terenie gminy znajdują się liczne zabytki architektury sakralnej, m.in. w Skawinie i Radziszowie, i dwory, np. w Korabnikach, Radziszowie i Jurczycach. Warty uwagi jest również znajdujący się na terenie Parku Miejskiego Pałacyk Sokół, który powstał w miejscu średniowiecznego zamku warownego. Układ urbanistyczny Skawiny pochodzący z czasów lokacji miasta zachował się do dziś, a niedawno podjęto starania o wpisaniu go do rejestru zabytków. Należy również wspomnieć o wyremontowanym, pochodzącym z przełomu XIX i XX wieku, budynku dworca kolejowego, w którym mieści się siedziba Miejskiej Biblioteki Publicznej.

1.2. Główne wyzwania i ich ujęcie w strategii rozwoju gminy

Misją Strategii Rozwoju Gminy Skawina na lata 2021-2030 jest zapewnienie dobrego miejsca do życia przez zrównoważony rozwój, współpracę lokalną i ponadlokalną oraz sprawną adaptację do zmieniającego się świata. Zgodnie z wizją strategii w 2030 roku gmina ma być liderem zrównoważonego rozwoju, aktywności obywatelskiej i jakości życia.

Nowa strategia rozwoju nawiązuje do Celów Zrównoważonego Rozwoju ONZ, zwłaszcza do Celu 11. Uczynić miasta i osiedla ludzkie bezpiecznymi, stabilnymi, zrównoważonymi oraz sprzyjającymi włączeniu społecznemu. Cel ten widoczny jest w obranych strategicznych celach rozwoju ujętych w sześciu obszarach: ludzie, życie, zarządzanie, mobilność, środowisko oraz gospodarka. Strategia bezpośrednio nawiązuje do Celów Zrównoważonego Rozwoju, przy czym Cel 11. jest tym, do którego nawiązuje się najczęściej.

W obszarze „Przyjazna do życia Gmina Skawina” wyraża się on przez szeroki dostęp do kultury oraz oferty sportowej i rekreacyjnej, rozwój systemu wsparcia dla osób i rodzin doświadczających trudności życiowych, rozwój przestrzeni publicznych, wzmocnioną ochronę i ekspozycję dziedzictwa gminy, budowanie wspólnej tożsamości gminnej i lokalnej. W obszarze „Efektywnie zarządzana Gmina Skawina” są to poprawa zarządzania istniejącym zasobem wód, poprawa sytuacji w zakresie zieleni, ochrony zasobów przyrodniczych oraz ochrony gruntów, poprawa jakości powietrza i klimatu akustycznego w gminie. W obszarze „Dobrze skomunikowana Gmina Skawina” są to poprawa dostępności komunikacyjnej, rozwój zrównoważonej mobilności, poprawa bezpieczeństwa mobilności.

Równie horyzontalny jest Cel 16. promujący pokojowe i inkluzywne społeczeństwa, zapewniający wszystkim ludziom dostęp do wymiaru sprawiedliwości oraz tworzący na wszystkich szczeblach skuteczne i odpowiedzialne instytucje, sprzyjające włączeniu społecznemu. Zawiera się on w następujących celach rozwoju gminy – w obszarze „Przyjazna do życia Gmina Skawina” we wzmocnieniu poczucia bezpieczeństwa, w obszarze „Obywatelska Gmina Skawina” – w rozwoju dialogu obywatelskiego w gminie, w obszarze „Efektywnie zarządzana Gmina Skawina” we wzmocnieniu strategicznego wymiaru zarządzania gminą oraz potencjału kadrowego i instytucjonalnego gminy, a także partycypacyjnym podejściu do zarządzania gminą.

Rycina 2. Skawiński rynek nocą (źródło: fot. Bartłomiej Cichoń)

Wszystkie cele strategiczne i kierunki działań będą zoperacjonalizowane w dokumentach sektorowych przy zapewnieniu zgodności działań z Celami Zrównoważonego Rozwoju ONZ.

W Gminnym Programie Rewitalizacji wskazano na systemowe działania w zakresie aktywizacji społeczności lokalnych i „działań podwórkowych”. Jednym z głównych celów programu jest spójne społeczeństwo lokalne, wyrażające się przez silne poczucie tożsamości lokalnej, integracji, odpowiedzialności za wspólnotę wśród mieszkańców podobszarów rewitalizacji oraz wysoki kapitał społeczny, m.in. dzięki zwiększeniu dostępności integrującej przestrzeni i oferty oraz wspieraniu inicjatyw obywatelskich.

Rozdział 2. Charakterystyka Celu 11. Zrównoważone miasta i społeczności oraz Celu 16. Pokój, sprawiedliwość i silne instytucje z perspektywy Skawiny

Wśród problemów zidentyfikowanych w Raporcie dla Gminy Skawina z początku 2020 roku wymieniono m.in. mało efektywny system komunikacji z mieszkańcami przy rosnącym zapotrzebowaniu na informację. Poziom aktywności obywatelskiej i społecznej stale rośnie, jednak wciąż jest niższy niż średnia powiatowa i wojewódzka. Rośnie również liczba organizacji pozarządowych i petycji kierowanych do burmistrza.

Większość osób, które wzięły udział w organizowanej w 2019 roku w ramach prac nad strategią rozwoju ankiecie, negatywnie oceniło współpracę z gminą (informowanie, komunikację i możliwość wpływania na decyzje gminy), co wskazuje na to, że w tej dziedzinie jest jeszcze wiele do zrobienia. Pomimo części krytycznych głosów dotyczących organizowanych w gminie konsultacji wiele osób docenia wysiłek władz i zwraca uwagę, że w Skawinie dzieje się znacznie lepiej niż w sąsiednich samorządach. Mieszkańcy zauważają konieczność udziału dwóch stron w dialogu oraz potrzebę uporządkowania tych relacji i sprecyzowania zakresu możliwych decyzji.

Choć aktywność społeczna mieszkańców w przypadku niektórych spraw (np. walka o czyste powietrze) jest dosyć duża, generalnie jest ona raczej sława w przypadku dialogu z władzami oraz w sferze integracji społecznej. Jej rozwijanie jest dużym wyzwaniem, dlatego postulowane są działania edukacyjne i wspierające oraz wzmocnienie zwłaszcza aktywności dzieci, młodzieży i seniorów.

Niezbędne są działania mające na celu budowanie sąsiedztw i rozwijanie społeczności lokalnych. W tym zakresie działają już organizacje pozarządowe, powstaje też coraz więcej inicjatyw integrujących różne grupy mieszkańców. Są to np. stowarzyszenia działające na rzecz społeczności lokalnych i kategorialnych (np. młode mamy, rodzice dzieci z niepełnosprawnościami) oraz wydarzenia integrujące społeczności.

Gmina rozwija narzędzia dialogu z mieszkańcami. Można do nich zaliczyć Portal Partycypacji Społecznej, na którym można znaleźć informacje dotyczące konsultacji społecznych, a także złożyć wniosek lub petycję. Mieszkańcy miasta są włączani w wiele procesów mających miejsce na terenie gminy. Miało to miejsce m.in. w przypadku prac nad strategią gminy, gdy zorganizowano serię konsultacji społecznych, by poznać oczekiwania mieszkańców na temat rozwoju gminy i szukać rozwiązań, które pozwoliłyby rozwijać jej potencjał, godząc różne potrzeby lokalnej społeczności. W procesie przygotowywania obecnie obowiązującej strategii to właśnie mieszkańcy, przedsiębiorcy, organizacje pozarządowe i wszyscy inni zainteresowani rozwojem gminy odegrali kluczową rolę.

Rycina 3. Nowa infrastruktura pieszo-rowerowa (źródło: fot. Krzysztof Skrzybalski)

Rozdział 3. Droga Skawiny do doskonałości w realizacji Celu 11. Zrównoważone miasta i społeczności oraz Celu 16. Pokój, sprawiedliwość i silne instytucje

3.1. Działania miasta w drodze do realizacji Celu 11. Zrównoważone miasta i społeczności oraz Celu 16. Pokój, sprawiedliwość i silne instytucje

Gmina Skawina ma bogate doświadczenie w realizacji działań wpisujących się w Cele Zrównoważonego Rozwoju 11. i 16. Plany strategiczne (np. Strategia rozwoju gminy, gminny program rewitalizacji, plany odnowy miejscowości, warsztaty charette dotyczące kwartału miejskiego, „Wspólna Przestrzeń – partycypacyjne planowanie przestrzenne w gminach”) powstają w ciągłym dialogu z mieszkańcami, z którymi konsultowane są także mniejsze inwestycje (np. przebudowa ulic na woonerfy, przebudowa dawnej DK44). Gmina działa również aktywnie na polu zrównoważonej mobilności, realizując zarówno projekty infrastrukturalne w ramach Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych, jak i biorąc czynny udział w projektach miękkich jak Rowerowy maj, Europejski Tydzień Zrównoważonego Transportu i Partnerska Inicjatywa Miast.

Wszystkie te działania mają na celu podniesienie jakości życia w gminie oraz wzmocnienie poczucia współodpowiedzialności za lokalną społeczność i kształt otaczającego środowiska. Jednym z wyzwań, które jako pierwsze zostanie podjęte w ramach operacjonalizacji dokumentów strategicznych, będzie rozwój jednostek sąsiedzkich. Bazując na doświadczeniach z realizacji dotychczasowych działań, gmina chce pójść o krok dalej i zidentyfikować w procesie partycypacyjnym obecne wyzwania i dążenia mieszkańców, a następnie przekuć je w projekty realizacyjne. Jednym z kluczowych celów jest uwspólnienie procesu i wzięcie przez mieszkańców odpowiedzialności za kształt i przyszłość najbliższego im otoczenia.

Gmina uczestniczy również w wielu programach realizujących wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju. Można zaliczyć do nich m.in.:

• Partnerską Inicjatywę Miast 1 (PIM1);
• Urbact „Ri-connect”;
• Interreg CE 1100 Low Carb;
• Wspólna przestrzeń – partycypacyjne planowanie przestrzenne w gminach.

Rycina 4. Rynek w Skawinie (źródło: fot. Krzysztof Skrzybalski)

3.2. Modelowa lokalność – dobra praktyka miasta

Gmina Skawina od 2010 roku w toku realizacji różnego rodzaju projektów prowadzi szeroki proces partycypacyjny. Działania te odbywają się na różnych poziomach partycypacji, jednak nie ograniczają się wyłącznie do informowania interesariuszy. W 2010 roku po raz pierwszy przeprowadzono spotkania warsztatowe na wsiach w celu opracowania planów odnowy miejscowości. Po raz pierwszy również zaangażowano sołtysów jako przedstawicieli lokalnych społeczności do organizowania spotkań z lokalnymi interesariuszami. Podobną metodę zastosowano przy tworzeniu Planu mobilności dla Gminy Skawina. Zamiast konsultować projekt gotowego dokumentu wciągnięto mieszkańców i innych interesariuszy w tworzenie dokumentu na wcześniejszym etapie. Analogicznie postępowano w procesie przygotowania Gminnego Programu Rewitalizacji dla Gminy Skawina, który również ze względu na swój charakter został w znacznym stopniu uspołeczniony. Krok dalej poszła gmina, realizując projekt Strategii rozwoju gminy na lata 2021-2030. W toku prac nad dokumentem przeprowadzono dziewięć spotkań diagnostycznych, sześć spotkań branżowych oraz dwa warsztaty strategiczne. Dodatkowo przeprowadzono badanie ankietowe, w którym wzięło udział około 1500 mieszkańców. Proces partycypacji został w tym przypadku uzupełniony o obligatoryjne konsultacje społeczne gotowego projektu dokumentu.

Rycina 5. Warsztaty projektowe w Radziszowie (źródło: fot. Jarosław Karasiński)

Wciąganie mieszkańców w proces decyzyjny i projektowy jest obecnie standardową praktyką w Skawinie i dotyczy nie tylko działań strategicznych i planistycznych, ale również zadań inwestycyjnych. W kilkuetapowym procesie partycypacyjnym wypracowano wspólnie z mieszkańcami program funkcjonalny centrum edukacyjnego w Wielkich Drogach oraz założenia projektowe do przebudowy dawnej drogi krajowej nr 44 na ulicę miejską.

Po dekadzie stosowania podejścia partycypacyjnego gmina znajduje się w punkcie, w którym trudno jest sobie wyobrazić brak takiego zaangażowania ze strony mieszkańców. Jest to podejście, które pozwala budować poczucie odpowiedzialności i dumy wśród mieszkańców. Przy tym minimalizuje niebezpieczeństwo podjęcia niepopularnych społecznie działań i decyzji oraz daje okazję do zapoznania się i wpływu na trudne wyzwania. Z perspektywy czasu można polecić tego rodzaju podejście do realizacji projektów. Gmina zachęca również do kontaktu celem wsparcia i wymiany doświadczeń.  

3.3. Opis projektu wybranego do realizacji w ramach ,,Planu Działań dla Miast. Modelowa lokalność’’

3.3.1. Krótka charakterystyka projektu

Projekt „Plany Rozwoju Miejscowości/Plany Rozwoju Osiedli” ma na celu identyfikację rezerw i wyzwań w poszczególnych jednostkach sąsiedzkich gminy. Wspólnie z mieszkańcami za pomocą różnych metod partycypacyjnych zostaną zidentyfikowane potencjały oraz określone priorytety rozwojowe dla sołectw i osiedli. Będą one powiązane z planami odnowy miejscowości, gminnym programem rewitalizacji, planem mobilności oraz nową strategią rozwoju gminy.

Rycina 6. Warsztaty budowy ogrodu deszczowego w Radziszowie (źródło: fot. Krzysztof Skrzybalski)

Przeprowadzonych zostanie około 50 spotkań w terenie. Na podstawie spacerów badawczych, mapowania, ustrukturyzowanej burzy mózgów zostaną stworzone dokumenty, które będą opisywać zalety i rezerwy poszczególnych miejscowości oraz wskazywać kluczowe działania, które należy podjąć w krótszym i dłuższym horyzoncie czasu. Efektem prac mają być plany konkretnych działań na kolejne 8-9 lat (w perspektywie do 2030 roku), oparte na zidentyfikowanych na miejscu i opisanych przez mieszkańców potrzebach.

Planowany termin realizacji projektu to I kwartał 2022 roku.

3.3.2. Realizacja i wdrażanie

Rola lokalnej społeczności jest kluczowa dla realizacji tego projektu. To właśnie mieszkańcy są ekspertami w kwestii otaczającej ich przestrzeni i depozytariuszami wiedzy na temat najbliższych im okolic. Będą oni zaangażowani w proces na każdym z etapów – od udziału w spacerach badawczych przez grupowe mapowanie pomysłów i tego, co zaobserwowano w trakcie spacerów, burzę mózgów z wykorzystaniem karteczek post-it, dyskusje aż po ocenę zaproponowanych rozwiązań i ich priorytetyzację.

Rycina 7. Warsztaty na ul. Batorego w Skawinie (źródło: fot. Roman Gdula)

3.3.3. Produkty/rezultaty z odniesieniem do wskaźników zrównoważonego rozwoju

Produktem projektu ma być autorska metoda badań w jednostkach sąsiedzkich, którą będzie można wykorzystać także przy ograniczonych środkach i w powiązaniu z dokumentami wyższego rzędu. Metodę wypracowaną w gminie Skawina będzie można wykorzystać również w innych jednostkach. Bezpośrednim produktem projektu będą wypracowane w jego ramach Plany Rozwoju Miejscowości/Plany Rozwoju Osiedli. Realizacja projektu pozwoli na większe włączenie społeczne, budowę społeczeństwa obywatelskiego oraz wzmocnienie zaufania i partnerstwa między mieszkańcami a urzędem gminy. Efektem długofalowym będzie zrównoważony rozwój, włączający wszystkich mieszkańców.