Wałbrzych

Wstęp

Towarzyszący 11. Światowemu Forum Miejskiemu „Plan Działań dla Miast. Modelowa lokalność” (PDM) to program unikatowy w skali europejskiej. Łączy ponad sto polskich miast, które w różnorodny sposób odpowiadają na lokalne wyzwania zgodne z celami zrównoważonego rozwoju określonymi w Agendzie 2030. Jego celem jest włączenie polskich miast w światową dyskusję na temat trendów zrównoważonej urbanizacji oraz popularyzacja ich wdrażania w ramach zadań własnych miast.

Kryterium kwalifikacji do programu stanowiły dotychczasowe osiągnięcia miast w wybranym celu zrównoważonego rozwoju Agendy 2030. O unikatowym charakterze „Planu Działań dla Miast” przesądza przedstawienie w jednej inicjatywie bogactwa różnorodnych doświadczeń, którymi polskie miasta mogą dzielić się z innymi. Program PDM prowadzony był równolegle do prac nad nową Krajową Polityką Miejską 2030 i stanowi jeden z projektów strategicznych ujętych w KPM 2030. Dokument pokazuje dobre praktyki wypracowane już przez polskie miasta w ostatnich latach, aby mierzyć się z wyzwaniami w 17 celach, w tym ubóstwem mieszkańców, nierównościami społecznymi, barierami w rozwoju gospodarczym czy zmianami klimatu. Jednocześnie jak w soczewce dokument skupia się na 2022 roku i ukazuje bogactwo projektów zaplanowanych w miastach na ten rok. Chociaż Światowe Forum Miejskie trwa kilka dni, poprzez te działania jest obecne w ponad 100 polskich miastach przez cały okres realizacji „Planu Działań dla Miast”.

Wałbrzych bierze udział w Programie „Plan Działań dla Miast. Modelowa lokalność” z projektem „Poprawa jakości życia mieszkańców poprzez adaptację do zmian klimatu oraz zapewnienie dostępu do zielonej energii po przystępnej cenie”, co przyczyni się do pozostawienia trwałego wkładu w wypracowanie wspólnej wizji zrównoważonego rozwoju polskich miast dzięki wymianie doświadczeń. Włączając się w światowy trend zrównoważonej przemiany przestrzeni miejskich oraz realizując projekt w ramach „Planu Działań dla Miast”, Wałbrzych uczestniczy w dyskusji na temat rozwoju terenów zurbanizowanych oraz tworzeniu platformy dla systematycznego udoskonalania i wdrażania dobrych wzorców w lokalnych politykach miejskich. PDM ma na celu upowszechnienie dobrych praktyk zaczerpniętych ze zrealizowanych przedsięwzięć wypełniających Cele Zrównoważonego Rozwoju ONZ oraz promocję osiągnięć poszczególnych miast w ich wypełnianiu, istotnych z perspektywy miast i szukania odpowiedzi na lokalnie występujące problemy, niezależnie od skali projektów lub działań.

Działania Wałbrzycha realizowane w ramach „Planu Działań dla Miast” w projekcie „Poprawa jakości życia mieszkańców poprzez adaptację do zmian klimatu oraz zapewnienie dostępu do zielonej energii po przystępnej cenie” odwołują się do 7. i 13. Celu Zrównoważonego Rozwoju, tj. Czysta i dostępna energia oraz Działania w dziedzinie klimatu. Realizacja tego projektu wpisuje się w rozstrzygnięcia strategiczne w dokumentach strategicznych Wałbrzycha wymienionych w raporcie. Zapraszamy do lektury raportu i zapoznania się z wyzwaniami i osiągnięciami Wałbrzycha.

Rozdział 1. Przyczyny podjęcia przez Wałbrzych działań w Celu 7. Czysta i dostępna energia oraz Celu 13. Działania w dziedzinie klimatu

1.1. Krótka charakterystyka miasta

Wałbrzych położony jest w południowo-zachodniej Polsce, w województwie dolnośląskim, w pobliżu granicy z Republiką Czeską. Jest trzecim ośrodkiem miejskim w województwie pod względem zajmowanej powierzchni (około 85 km²) i drugim pod względem liczby ludności – liczy bowiem 109 971 mieszkańców (BDL GUS, 2020). Jest liderem aglomeracji wałbrzyskiej i powiatu wałbrzyskiego, w którego skład wchodzą: Boguszów-Gorce, Jedlina-Zdrój, Szczawno-Zdrój, Głuszyca, Mieroszów oraz Czarny Bór, Stare Bogaczowice i Walim.

Rycina 1. Zamek Książ w Wałbrzychu (źródło: UM Wałbrzych)

Historycznie miasto powstało z połączenia małych górniczych osad rozwijanych w dolinie Pełcznicy i jej dopływów, w których wydobywano srebro i inne metale nieżelazne oraz węgiel kamienny. Rozwój głębokiego górnictwa wysokiej jakości węgla kamiennego (antracytu) spowodował, że od XIX wieku rozproszone osady scaliły się w jeden ośrodek miejski. Ukształtowana historycznie struktura miasta do dziś jest widoczna w położeniu jego poszczególnych dzielnic, często oddzielonych od siebie przewężeniami dolin rzecznych. Po II wojnie światowej stare dzielnice zostały uzupełnione o rozwijane na północy miasta ośrodki: Piaskową Górę i Podzamcze. Obecnie miasto podzielone jest na 13 jednostek urbanistycznych, poza wymienionymi należą do nich: Śródmieście z najbardziej zabytkowym charakterem, Podgórze, Nowe Miasto, Biały Kamień, Sobięcin, Książ z jednym z najpiękniejszych zamków w Polsce i Europie otoczonym założeniami parkowo-leśnymi, Lubiechów, Szczawienko, Poniatów, Rusinowa i Glinik.

W zagospodarowaniu terenu dominują tereny zielone i użytki rolne, które łącznie zajmują około 65% powierzchni miasta, a obszary chronione przyrodniczo około 17 %. Najcenniejsze tereny znajdują się na północy. Należy do nich park krajobrazowy z obszarem Natura 2000 obejmujący rejony zamku Książ i przełom rzeki Pełcznicy. Na południu miasta swoje granice ma kolejny park krajobrazowy obejmujący Góry Wałbrzyskie, a na zachodzie obszary Natura 2000 z powulkanicznym masywem Chełmca. Ponadto w dzielnicach Rusinowa, Sobięcin i Śródmieście znajdują się duże parki miejskie, z których dwa pierwsze mają zabytkowe założenia. Ogółem w Wałbrzychu znajduje się ponad 220 wpisanych do rejestru zabytków: od terenów przyrodniczych, układów urbanistycznych przez kamienice, kościoły, dwory i zamki lub ich ruiny po zabytki pogórnicze jak szyby, stare kopalnie (w tym zrewitalizowany kompleks zabytkowych budynków po KWK „Julia”, czyli obecny Park Wielokulturowy „Stara Kopalnia”) czy spławna sztolnia zwana Lisią. Ich utrzymanie i rewitalizacja wymaga ogromnych nakładów finansowych, co Wałbrzych od lat aktywnie robi, pozyskując finansowanie z Unii Europejskiej, Europejskiego Banku Inwestycyjnego (EBI) czy Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju (EBOR).

Rycina 2. Zrewitalizowane dziedzictwo poprzemysłowe w Wałbrzychu – Park Wielokulturowy „Stara Kopalnia” (źródło: UM Wałbrzych)

Wałbrzych charakteryzuje się dużą różnicą poziomów terenu, który swój najwyższy punkt osiąga na Borowej – 853 m n.p.m., najniższy zaś w Dolinie Pełcznicy – 315 m n.p.m. Położenie miasta wśród lasów i gór jest niewątpliwie urokliwe i lokuje Wałbrzych w grupie najbardziej zielonych miast w Polsce, co jest niewątpliwie ogromnym atutem. Z drugiej strony, górzyste ukształtowanie terenu implikuje pewne ograniczenia i/lub negatywne konsekwencje dla poprawy jakości życia jego mieszkańców. Wśród nich wymienić należy m.in. ograniczoną dostępność komunikacyjną miasta, zanieczyszczenie powietrza niską emisją lub niewystarczające zasoby wody pitnej, która dostarczana jest z wielu źródeł położonych często w znacznej odległości od Wałbrzycha.

Rycina 3. Część obszaru staromiejskiego w Wałbrzychu – na styku dzielnic Śródmieście i Nowe Miasto (źródło: UM Wałbrzych)

Miasto ma dobre połączenie komunikacyjne ze stolicą województwa Wrocławiem poprzez drogę krajową nr 35 i z innymi ośrodkami przez drogi wojewódzkie nr 367, 379 i 381. Do najbliższej autostrady A4 jest około 40 km, a drogi ekspresowej S3 o połowę mniej. Obecnie po zachodniej stronie miasta budowana jest obwodnica w ciągu DK35, co pozwoli na odciążenie od ruchu tranzytowego w centrum miasta i zmniejszenie uciążliwości komunikacyjnych: hałasu i zanieczyszczeń powietrza. Z Wrocławiem łączy miasto także zmodernizowana linia kolejowa. We Wrocławiu-Strachowicach znajduje się prężnie rozwijane lotnisko międzynarodowe, a lądowisko dla awionetek i helikopterów położone jest w Świebodzicach (około 10 km od miasta). Z Wałbrzycha jest bliżej do stolic innych krajów: Pragi (210 km), Berlina (330 km) i Wiednia (370 km) niż do Warszawy (440 km).

Obecnie Wałbrzych jest ośrodkiem przemysłowym, akademickim i naukowym, a także miastem o funkcjach przemysłowo-usługowych z rozwijającymi się funkcjami ośrodka turystycznego. Na początku lat 90. XX wieku w wyniku nagłej decyzji rządu centralnego o likwidacji przemysłu wydobywczego miasto doświadczyło dotkliwej dla mieszkańców kumulacji negatywnych zjawisk społeczno-gospodarczych. W większej części Wałbrzycha nawarstwiły się problemy degradacji gospodarczej, społecznej, środowiskowej i technicznej. Sytuacja ta wymaga zdecydowanego i konsekwentnego przeciwdziałania tym zjawiskom. Miasto od lat realizuje w miarę własnych możliwości oraz dzięki funduszom unijnym i krajowym program naprawy (m.in. „Wałbrzych na nowej drodze”, budowa mieszkań komunalnych, „Zielony Wałbrzych”, modernizacja szkół, liczne projekty społeczne). Wałbrzyszanie zaczynają dostrzegać pozytywne zmiany i włączać się w działania na rzecz odnowy miasta. Ważnym dokumentem koordynującym te działania jest Gminny Program Rewitalizacji Wałbrzycha na lata 2016-2025 (GPR).

Gospodarka na terenie Wałbrzycha i w bliskim sąsiedztwie jest głównie związana działalnością przemysłową i produkcyjną (branża ceramiczna, motoryzacyjna, odzieżowa, budowlana), z usługami z zakresu handlu, z działalnością biurową, hotelarską i turystyczną (w tej sferze istotne jest sąsiedztwo Szczawna Zdroju, a także potencjał turystyczny samego Wałbrzycha) oraz z inną drobną działalnością, głównie w ramach indywidualnych działalności gospodarczych.

Wciąż istniejące zakłady przemysłu górniczego powodują, że w mieście występują zanieczyszczenia benzo(a)pirenem w pyle przekraczające wartość docelową wynoszącą 1 ng/m³ o około 500%. Słabe przewietrzanie miasta oraz wykorzystywanie do ogrzewania indywidualnego węgla i jego produktów przyczyniają się do rozwoju typowego jesienno-zimowego smogu pochodzącego z niskiej emisji, który przekłada się na przekroczenia stężeń pyłów PM10 i PM 2,5 w tym okresie. Średnioroczne wartości zanieczyszczeń z reguły nie przekraczają standardów jakości środowiska (odpowiednio: 40 i 20 µg/m³). Problemem są tereny poprzemysłowe i zbiorniki poflotacyjne sukcesywnie poddawane rekultywacji.

1.2. Główne wyzwania i ich ujęcie w strategii rozwoju miasta

Wałbrzych zmaga się z szeregiem problemów, z którymi związane są główne wyzwania rozwojowe stojące przed miastem. Są to przede wszystkim: występowanie obszarów zdegradowanych na terenie miasta, zaniedbana tkanka miejska, problemy z zasobem mieszkaniowym, niska efektywność energetyczna budynków, ubóstwo energetyczne niektórych mieszkańców Wałbrzycha i niska emisja kominowa wpływająca na zanieczyszczenie powietrza. Na część przedstawionych problemów i wyzwań odpowiadają następujące dokumenty:

• Gminny Program Rewitalizacji na lata 2016-2025

Celem nadrzędnym GPR jest zrównoważenie rozwoju obszaru rewitalizacji miasta poprzez działania na rzecz jego odnowy i ożywienia oraz wzmocnienia integracji społecznej. Cel ten zostanie osiągnięty poprzez realizację trzech celów strategicznych:

1. Cel 1. Wzrost aktywności, zaradności i poczucia współodpowiedzialności wśród mieszkańców,
2. Cel 2. Wysoka jakość przestrzeni publicznej i poprawa warunków zamieszkania,
3. Cel 3. Stymulowanie rozwoju osobistego i gospodarczego;

• Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych M. Wałbrzycha na lata 2021 - 2025

Działania planowane do wdrożenia w ramach strategii będą odpowiedzią na wyzwania demograficzne, gospodarcze i kulturowe poprzez zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego, aktywizację i integrację mieszkańców oraz instrumenty ekonomii społecznej. Nastąpi to poprzez realizację pięciu celów strategicznych:

1. Zintegrowany system wsparcia dla rodzin i osób niesamodzielnych,
2. System aktywizacji i integracji zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym,
3. System aktywizacji i integracji społecznej (pozazawodowej) osób zagrożonych wykluczeniem społecznym,
4. Działania na rzecz wysokiej jakości życia,
5. Partnerstwo na rzecz aktywizacji podmiotów lokalnych oraz aktywności mieszkańców w realizacji zadań społecznych;

• Wieloletni Program Gospodarowania Zasobem Mieszkaniowym Gminy Wałbrzych na lata 2019-2023 (WPGZMGW); 
• Miejski Plan Adaptacji do zmian klimatu dla Wałbrzycha

Celem nadrzędnym Miejskiego Planu Adaptacji do zmian klimatu dla Wałbrzycha (MPA) jest zapewnienie wysokiej jakości życia poprzez zwiększenie odporności miasta na różnorodne skutki zmian klimatu. Cel ten zostanie zrealizowany poprzez następujące kierunki działań:

1. Zwiększenie odporności miasta na zjawiska związane z temperaturą powietrza,
2. Zwiększenie odporności miasta na występowanie ekstremalnych opadów,
3. Zwiększenie odporności miasta na zjawiska związane z występowaniem wiatru.

Wybór celów zrównoważonego rozwoju wpisuje się w cele wymienionych wyżej dokumentów. Cel 13. Działania w dziedzinie klimatu jest zgodny z celami MPA (s. 77), a w szczególności z celem nadrzędnym: „Zapewnienie wysokiej jakości życia poprzez zwiększenie odporności miasta na różnorodne skutki zmian klimatu”. Dążenie do dobrobytu gospodarczego mieszkańców odbywać się będzie w harmonii z przyrodą i z uwzględnieniem potrzeb przyszłych pokoleń.

Cel 7. Czysta i dostępna energia są z kolei zgodne ze Strategią rozwiązywania problemów społecznych (s. 129-134), Gminnym Programem Rewitalizacji (s. 146-152) oraz Wieloletnim Programem Gospodarowania Zasobem Mieszkaniowym.

Rozdział 2. Charakterystyka Celu 7. Czysta i dostępna energia oraz Celu 13. Działania w dziedzinie klimatu z perspektywy Wałbrzycha

Cel 7. Czysta i dostępna energia

Miasto nie posiada własnych źródeł energii elektrycznej i jest zasilane z ogólnokrajowej sieci elektroenergetycznej. W budynkach wielorodzinnych 75% potrzeby w zakresie ciepła pokrywane jest z paliw mieszanych (węgiel, gaz, energia elektryczna). Tylko nieco ponad 18% ciepła pochodzi z sieci ciepłowniczych. Jej dalszy rozwój jest planowany, jednak warunki terenowe podwyższają koszty i utrudniają inwestycje. Ponadto duży udział budynków indywidualnych dodatkowo ogranicza opłacalność inwestycji. W przypadku przygotowania ciepłej wody użytkowej wykorzystanie piecyków gazowych, bojlerów elektrycznych, kotłów c.o. i źródeł mieszanych jest bardziej zrównoważone – odpowiednio 38%, 26%, 16% i 16%.

Powyższe dane wskazują na znaczny udział paliw kopalnych w strukturze zużycia ciepła do ogrzewania, co jest typowe dla polskich miast.

Zużycie energii elektrycznej w mieście i szczególnie ciepła pozostaje na stosunkowo wysokim poziomie z uwagi na niską świadomość społeczną w zakresie skutków, kosztów użytkowania energii i brak termomodernizacji budynków.

O ile większość budynków należących do miasta przeszła proces modernizacji, o tyle wiele budynków jednorodzinnych lub prywatnych nadal nie zostało poddanych termomodernizacji. Główną przyczyną tego stanu rzeczy jest niska ekologiczna świadomość społeczna na temat potrzeby termomodernizacji i koszty takich inwestycji. Sytuację komplikuje również zaawansowany wiek budynków, które często podlegają nadzorowi konserwatora zabytków, co utrudnia i podnosi koszty ewentualnych prac termomodernizacyjnych.

Z uwagi na opisane uwarunkowania istotnym problemem miasta jest także zjawisko niskiej emisji kominowej (przekroczenia dopuszczalnej ilości pyłu zawieszonego PM10 i PM2,5 oraz benzo(a)pirenu, arsenu i ozonu), a także ubóstwo, w tym ubóstwo energetyczne mieszkańców Wałbrzycha.

Cel 13. Działania w dziedzinie klimatu

Problemem jest występowanie na terenie miasta zamieszkałych obszarów zdegradowanych, których mieszkańcy narażeni są na niekorzystne zjawiska związane ze zmianami klimatu, np. wysoką temperaturę powietrza. Są to najstarsze części miasta, które z uwagi na gęstą, historyczną zabudowę cechuje mały stopień przewietrzania, a wokół budynków brak jest zieleni. Zauważalny jest również duży stopień uszczelnienia gruntów. Analizy Miejskiego Planu Adaptacji do zmian klimatu wskazują, że na wspomnianym obszarze zwartej tkanki historycznej zabudowy mieszka około 30% populacji miasta (w tym około 15% stanowią osoby starsze, a około 4% dzieci poniżej piątego roku życia, a więc grupy wrażliwe).

Jednocześnie istotnym problemem Wałbrzycha, a zwłaszcza obszaru rewitalizacji wyznaczonego w Gminnym Programie Rewitalizacji (GPR, s. 15, 38, 58, 85, 105, 126, 144), jest zdegradowana zabudowa mieszkaniowa. Według GPR stan techniczny około 42% komunalnego zasobu mieszkaniowego jest lichy i zły, natomiast 17% kwalifikuje się do rozbiórki (docelowo jest to 400 budynków). W Wieloletnim Programie Gospodarowania Zasobem Mieszkaniowym Gminy Wałbrzych na lata 2019-2023 wytypowano budynki, które powinny być poddawane remontom kapitalnym i modernizacjom lub powinny być wyburzane ze względu na stan techniczny, lub planowane inwestycje drogowe (plan rozbiórek na lata 2018-2020 to 56 budynków; do 2023 roku planuje się kolejnych 100 budynków – WPGZMGW, s. 3). Kamienice sprzed 1945 roku stanowią większość komunalnego zasobu mieszkaniowego. Ze względu na wiek i konstrukcje są najbardziej wyeksploatowane i narażone na fizyczne zniszczenia takie, jak: nierównomierne osiadanie fundamentów powodowane szkodami górniczymi, penetracja wód opadowych, brak izolacji poziomej i pionowej. Zawilgocenie ścian i podłóg prowadzi do zagrzybienia mieszkań, osłabienia konstrukcji budynków oraz stwarza zagrożenie dla zdrowia i życia mieszkańców. Stąd konieczne są działania w celu poprawy warunków życia mieszkańców – z jednej strony polegające na poprawie efektywności energetycznej budynków mieszkalnych, z drugiej zaś na usuwaniu zdegradowanych kamienic i uzupełnieniu w tych miejscach systemu błękitno-zielonej infrastruktury (BZI). Przy wsparciu ekspertów zewnętrznych i udziale lokalnej społeczności planowana jest likwidacja wysp ciepła poprzez wprowadzenie elementów błękitno-zielonej infrastruktury w miejsce dzikich parkingów i po wyburzonych budynkach.

Rozdział 3. Modelowa lokalność na przykładzie działań Wałbrzycha w Celu 7. Czysta i dostępna energia oraz Celu 13. Działania w dziedzinie klimatu

3.1. Działania Wałbrzycha w drodze do realizacji Celu 7. Czysta i dostępna energia oraz Celu  13. Działania w dziedzinie klimatu

Narażenie na zmiany klimatu i gwałtowne zjawiska atmosferyczne są związane z położeniem miasta i jego dotychczasowym zagospodarowaniem, w tym narażeniem na silne wiatry i wysokie amplitudy temperatur w ciągu roku. Skanalizowanie Pełcznicy i jej dopływów jest przyczyną gwałtownych spływów wód z obszarów zabudowanych. Stara infrastruktura miasta i budynki są podatne na ryzyka klimatyczne. Słaba jakość gleb i leje depresji wód podziemnych warunkują większą podatność na suszę, a jednocześnie duży udział terenów zielonych ogranicza obszary podatne na powstanie wyspy ciepła do centrum miasta, Podzamcza i Piaskowej Góry. Miasto aktywnie realizuje projekty głębokiej termomodernizacji budynków, budowy ścieżek rowerowych, zwiększania udziału transportu publicznego i inne, które przyczyniają się do budowania lepszej odporności i ograniczania wpływu na klimat, poprawiają dobrostan mieszkańców miasta.

W ramach Celu 13. Działania w dziedzinie zmian klimatu Wałbrzych realizuje także program „Zielony Wałbrzych 2020”. Uwzględnia on konieczność większego zaangażowania się wszystkich mieszkańców w poprawę ekologicznej rzeczywistości miasta oraz podniesienie świadomości i wiedzy lokalnej społeczności w tym zakresie poprzez takie wdrażanie takich przedsięwzięć jak błękitno-zielona infrastruktura, wymiana źródeł ciepła, poprawa efektywności energetycznej budynków czy nasadzenia drzew. Ostatnim osiągnięciem jest realizacja w 2021 roku projektu „Zielone podwórka – parki kieszonkowe w starych dzielnicach Wałbrzycha”. Projekt ten otrzymał dofinansowanie Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) jako modelowe rozwiązanie zaprojektowane w odpowiedzi na zmiany klimatu. Polegało ono na zagospodarowaniu terenów gminy powstałych m.in. po wyburzonych budynkach poprzez wykonanie nasadzeń zieleni, odzyskiwanie wód opadowych i montaż urządzeń małej architektury.

W ramach Celu 7. Czysta i dostępna energia miasto podejmuje liczne działania związane z dążeniem do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych. Zachęca do udziału w programach krajowych, które wspierają poprawę efektywności energetycznej, np. Program „Czyste Powietrze”. Od 2014 roku w Wałbrzychu obowiązuje uchwała o dofinansowaniu udzielania wymiany źródeł ciepła. Co roku przeznaczane są środki własne na ten cel. W niektórych latach miasto skorzystało dodatkowo ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska (WFOŚ) (pożyczka) oraz EBI (pożyczka). W 2015 roku został uchwalony Plan Gospodarki Niskoemisyjnej na lata 2014-2020 z perspektywą do 2030 roku, który zakłada m.in. redukcję emisji gazów cieplarnianych, wzrost udziału energii z OZE i redukcję zużycia energii. Zarządzeniem nr 105/2015 Prezydenta Wałbrzycha z dnia 3 lutego 2015 roku został powołany Zespół „Zielona Energia w Wałbrzychu”. Celem prac zespołu jest przygotowanie założeń energetycznej samowystarczalności miasta w oparciu o źródła energii odnawialnej, z wykorzystaniem byłych obiektów kopalnianych do wytwarzania i magazynowania energii elektrycznej i cieplnej.

20 listopada 2017 roku podpisano porozumienie o współpracy na rzecz utworzenia Wałbrzyskiego Klastra Energetycznego, który w drugiej edycji konkursu został certyfikowany przez Ministerstwo Energii. Wałbrzyski Klaster Energetyczny to porozumienie zawarte między jednostkami samorządu terytorialnego, jednostkami badawczo-naukowymi, przedsiębiorcami i instytucjami wspierającymi rozwój odnawialnych źródeł energii i propagującymi idee ochrony środowiska. Klaster złożył wniosek o dofinansowanie budowy farmy fotowoltaicznej w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego na kwotę 15 mld zł, z czego dofinansowanie w formie dotacji to 6,56 mln zł. Farma powstanie przy Regionalnej Instalacji Przetwarzania Odpadów Komunalnych.

W 2020 roku władze regionu podpisały deklarację o dekarbonizacji, która zobowiązuje do osiągnięcia neutralności klimatycznej do 2030 roku. Ten cel jest wdrażany poprzez Program Dekarbonizacji Regionu Wałbrzyskiego finansowany z mechanizmu Sprawiedliwej Transformacji. Obejmuje on m.in.:

• kompleksową modernizację budynków poprzez wymianę źródeł ciepła,
• kompleksową modernizację miejskich ciepłowni i przejście na energie odnawialne, 
• rozwój lokalnego partnerstwa dla rozwoju OZE, magazynów energii, budowania lokalnej niezależności energetycznej,
• wykorzystanie energii geotermalnej,  
• wykorzystanie wodoru, głownie w transporcie.

Miasto wdraża także działania na rzecz zapobiegania suburbanizacji poprawy efektywności energetycznej budynków publicznych oraz mieszkalnych.

Rycina 4. Modernizacja kamienicy przy ul. Moniuszki nr 31 w Wałbrzychu (stan przed i po modernizacji) (źródło: UM Wałbrzych)

Wałbrzych uzyskał na te działania wsparcie z Unii Europejskiej, ale także ze środków Banku Gospodarstwa Krajowego czy wreszcie Europejskiego Banku Inwestycyjnego w ramach „Planu Junckera” – planem inwestycyjnym objęto m.in. sektor środowiskowy (jakość powietrza), energię (kompleksowy projekt poprawy efektywności energetycznej budynków mieszkalnych), pomoc społeczną czy rewaloryzacją przestrzeni miejskich. Prawie wszystkie budynki miejskie przeszły już termomodernizację i wymianę źródła ciepła z opalanego węglem na gazowe.

3.2. Modelowa lokalność – dobra praktyka miasta

W ramach Celu 13. Działania w dziedzinie zmian klimatu dobrą praktyką są działania miasta polegające na niwelacji wysp ciepła w dzielnicy Podgórze, które przyczyniły się do powstania modelowych parków kieszonkowych. Przedsięwzięcie objęło realizację inwestycji w zakresie zielono-niebieskiej infrastruktury, utworzono cztery parki kieszonkowe w czterech lokalizacjach Wałbrzycha.

Rycina 5. Pierwszy park kieszonkowy w dzielnicy Wałbrzycha – Podgórze (źródło: UM Wałbrzych)

W ramach tej inwestycji do końca 2021 roku dotychczas nieużytkowane tereny miejskie (w tym powstałe po wyburzeniach kamienic) zostały przekształcone w tereny zielone wyposażone w błękitno-zieloną infrastrukturę. We wszystkich lokalizacjach wprowadzono trzy sposoby systemu retencjonowania wód opadowych:

• ogrody deszczowe w postaci niecek retencyjnych,
• tereny zieleni ozdobnej (drzewa, krzewy, rabaty bylinowe, łąki kwietne),
• trawniki.

W ramach projektu:

• utworzono obszar o walorach przyrodniczych o powierzchni 9395,34 m² w czterech lokalizacjach śródmiejskiej części Wałbrzycha;
• poprawiono system zagospodarowania wód opadowych wraz z likwidacją zasklepień gruntu w celu przeciwdziałania podtopieniom i zalaniom;
• zretencjonowano 23 722,29 m³ wód opadowych w ciągu roku;
• wykorzystuje się 22 705,55 m³ objętości wód deszczowych w ciągu roku;
• utworzono obszar o powierzchni 7548,12 m² o charakterze rekreacyjnym lub co najmniej przyjazny mieszkańcom;
• oczekuje się, że nastąpi zmniejszenie efektu wyspy ciepła na terenach zwartej zabudowy śródmiejskiej w mieście.

Wartość inwestycji to 2 890 025 zł, z tego z dofinansowania NFOŚGiW w wysokości 997 377 zł (34,8%).

W ramach Celu 7. Czysta i dostępna energia modelowym projektem jest kompleksowa modernizacja budynków mieszkalnych realizowana przez Urząd Miasta Wałbrzych oraz Miejski Zarząd Budynków Sp. z o.o.

Remont dotyczył budynków wielorodzinnych o czterech kondygnacjach nadziemnych. Ostatnia kondygnacja częściowo wykorzystana na pomieszczenia strychowe i w części na lokal mieszkalny. Budynki zostały wybudowane w technologii tradycyjnej, ściany wykonane jako murowane z cegły, a dach, wielospadowy, kryty był papą. Lokale w budynkach posiadały indywidualne instalacje ogrzewania (kotły na opał stały, piece, kotły gazowe). Po modernizacji w obu budynkach powstało 31 komfortowych mieszkań komunalnych, praktycznie gotowych do zamieszkania. Oba budynki wyposażone zostały w windy i ogrzewanie ze wspólnej kotłowni gazowej.

Rycina 6. Budynki przy ul. Niepodległości 14-16 w Wałbrzychu po modernizacji

(źródło: www.walbrzych.dlawas.info, fot. Magdalena Sakowska)

W trakcie remontu przeprowadzono roboty rozbiórkowe i wyburzeniowe, wykonanie iniekcji krystalicznej, prace murarskie, tynkarskie, wymianę stropów, roboty wykończeniowe i malarskie, wykonanie napraw schodów, remont dachu, wymianę stolarki okiennej i drzwiowej, remont elewacji, wykonanie izolacji pionowej ścian fundamentowych, szybu windowego i montaż dźwigu, wykonanie instalacji centralnego ogrzewania, instalacji wodociągowej, kanalizacji sanitarnej, wentylacji, instalacji elektrycznej, instalacji teletechnicznej, instalacji fotowoltaicznej, a także zagospodarowanie terenu przyległego.

Wartość inwestycji „Poprawa efektywności energetycznej budynku przy ul. Niepodległości 14 w Wałbrzychu poprzez termomodernizację i remont” wyniósł 3 649 768,65 zł, natomiast inwestycji „Poprawa efektywności energetycznej budynku przy ul. Niepodległości 16 w Wałbrzychu poprzez termomodernizację i remont” – 3 596 867,51 zł. Pozyskano dofinansowanie ze środków BGK w wysokości około 3,2 mln zł.

3.3. Opis projektu w ramach ,,Planu Działań dla Miast. Modelowa lokalność’’

3.3.1. Krótka charakterystyka projektu

Projekt „Poprawa jakości życia mieszkańców poprzez adaptację do zmian klimatu oraz zapewnienie dostępu do zielonej energii po przystępnej cenie” planowany jest do realizacji w ramach wdrożenia „Planu Działania Miasta” do końca IV kwartału 2022 roku. Odbiorcami projektu są mieszkańcy Wałbrzycha, szczególnie obszaru rewitalizacji, gdzie występuje kumulacja problemów – głównie społecznych, a także środowiskowych.

Celem głównym projektu jest poprawa jakości życia mieszkańców Wałbrzycha, natomiast

cele szczegółowe projektu to:

• przygotowanie miasta i mieszkańców do zmian klimatu m.in. przez likwidację wysp ciepła i rozwój błękitno-zielonej infrastruktury na obszarach zdegradowanych i obszarze rewitalizacji,
• wsparcie mieszkańców zdegradowanych obszarów mi.in. poprzez zapewnienie lepszego komfortu mieszkania dzięki poprawie efektywności energetycznej budynków i likwidacji źródeł niskiej emisji.
• Cel główny i cele szczegółowe zostaną osiągnięte dzięki realizacji:
• błękitno-zielonej infrastruktury przy ul. Lubelskiej,
• tężni solankowej w parku Sobieskiego,
• głębokiej modernizacji budynków mieszkalnych w celu ograniczenia zużycia energii.

Kluczową rolę w realizacji projektu będzie odrywać udział społeczności lokalnej na każdym jego etapie. Partycypacja społeczna będzie realizowana przez m.in. działania edukacyjne  i działania włączające.

3.3.2. Realizacja i wdrażanie

Projekt będzie polegał na realizacji działań służących adaptacji do zmian klimatu zurbanizowanych i zdegradowanych obszarów miasta, a także pozwalających na zapewnienie mieszkańcom tych obszarów dostępu do zielonej energii po przystępnej cenie. Przygotowanie i wdrożenie projektu wymaga udziału mieszkańców miasta i organizacji społecznych, w szczególności działających na rzecz ochrony środowiska, a także wykluczonych grup społecznych. Dlatego ważnym elementem będą działania włączające i edukacja mieszkańców, szczególnie osób dotkniętych lub zagrożonych ubóstwem energetycznym.

Poniżej opisano projekty wpisujące się w Cel 13. Działania w dziedzinie zmian klimatu.

• Budowa tężni solankowej w parku Sobieskiego

Rycina 7.  Budowa tężni solankowej w parku Sobieskiego (źródło: UM Wałbrzych)

Tężnia solankowa to miejsce do inhalacji, które wywiera korzystny wpływ na zdrowie mieszkańców, szczególnie tych z problemami związanymi z drogami oddechowymi, alergią czy nadciśnieniem tętniczym. Tężnia rozprowadza solankę po wiciach, co powoduje wytwarzanie w powietrzu aerozolu bogatego w mikroelementy. Jest to przede wszystkim jod oraz brom, wapń, magnez, potas i sód. Mikroklimat panujący wokół tężni jest bardzo podobny do tego, który występuje nad morzem. 

Zaplanowana w parku Sobieskiego tężnia będzie mieć o szerokość około 6,1 m, długość około 15,5 m i wysokość około 3,7 m. Jej konstrukcja ma zostać wykonana z drewna impregnowanego, ma być ustawiona i przymocowana na drewnianych podwalinach do betonowej niecki. Wykop pod wykonanie niecki już powstał, grunt uzbrojono, obecnie trwa betonowanie. Przy tężni zostaną ustawione ławki, kosze na odpady i tablica z regulaminem korzystania z obiektu oraz zamontowane oświetlenie i ogrodzenie przypominające ogrodzenie schodów terenowych znajdujących się około 30 m na wschód od tężni.

W pobliżu będą zlokalizowane szczelne zbiorniki zaopatrujące obiekt w solankę i odprowadzające jej nadmiar. Naczynia będą stanowić obieg zamknięty, po spłynięciu solanka trafi ponownie do zbiornika, by wrócić na powierzchnię konstrukcji tężni. Duża powierzchnia tężni umożliwia wydajne parowanie roztworu.

Koszt inwestycji to 737 871 zł. Zakończenie prac zaplanowano na 2022 rok.

• Skwer z parkingiem przy ul. Lubelskiej

Rozpoczęcie realizacji projektu ma nastąpić latem 2022 roku. Celem inwestycji jest poprawa klimatu, zmniejszenie zanieczyszczeń i ograniczenie pyłu samochodowego. Skwer będzie przedłużeniem parku, który ma powstać przy Galerii 7 i uruchomionym w tym roku dworcu Wałbrzych Centrum.

Rycina 8., 9. Wizualizacja skweru przy ul. Lubelskiej (źródło: UM Wałbrzych)

Jest to istotne przedsięwzięcie z uwagi na lokalizację – jest bowiem elementem większego założenia parkowego łączącego Śródmieście z multimodalnym centrum przesiadkowym przy przystanku kolejowym Wałbrzych Centrum. Naturalna zieleń – park oraz skwer przy ul. Lubelskiej – będzie izolować zabudowę mieszkaniową od głównej arterii komunikacyjnej miasta.

Rycina 10. Projektu skweru przy ul. Lubelskiej (źródło: UM Wałbrzych)

Poniżej opisano projekty wpisujące się w Cel 7. Czysta i dostępna energia.

• Poprawa efektywności energetycznej budynku przy ul. gen. Zajączka 7 w Wałbrzychu poprzez termomodernizację i remont – na 2022 rok

Realizację zadania rozpoczęto w roku 2020 na podstawie umowy podpisanej z inwestorem zastępczym w dniu 17 sierpnia 2020 roku i umowy z wykonawcą w dniu 16 września 2020 roku. Teren budowy przekazano wykonawcy 23 września 2020 roku. Zakończono roboty rozbiórkowe, wymieniono stropy i biegi schodowe w budynku. Zakończono również prace dekarskie. Obecnie trwają prace elewacyjne i instalacyjne.

Zadanie obejmuje wykonanie termomodernizacji budynku wraz z zagospodarowaniem terenu i przystosowaniem lokali mieszkalnych komunalnych do nowych standardów. Powstanie osiem mieszkań. Zakres zadania to wykonanie kapitalnego remontu, który będzie obejmować: nowy układ funkcjonalny lokali mieszkalnych z wykonaniem indywidualnych pomieszczeń higieniczno-sanitarnych, adaptację pomieszczeń po lokalu użytkowym na lokale mieszkalne, wymianę pokrycia dachowego, ocieplenie dachu, ewentualnie wymianę lub wzmocnienie elementów więźby dachowej, wymianę elementów konstrukcyjnych budynków, ocieplenie ścian zewnętrznych i wykonanie elewacji budynków, wykonanie izolacji poziomej i pionowej budynku, wymianę stolarki okiennej i drzwiowej, wymianę wszystkich niezbędnych instalacji, w tym centralnego ogrzewania, wodno-kanalizacyjnej, elektrycznej, teletechnicznej, TV, z osobnym opomiarowaniem dla poszczególnych użytkowników, budowę centralnej kotłowni wspólnej z budynkiem przy ul. gen. Zajączka 8, z opomiarowaniem poszczególnych mieszkań, zastosowanie odnawialnych źródeł energii, wbudowanie windy, likwidacja podpiwniczenia.

Planowany termin zakończenia robót to 30 czerwca 2022 roku. Rzeczowa część zadania jest realizowana w ramach środków z Europejskiego Banku Inwestycyjnego oraz z udziałem wsparcia finansowego ze środków Funduszu Dopłat z Banku Gospodarstwa Krajowego. Wartość inwestycji to 1 550 000 zł.

• Poprawa efektywności energetycznej budynku przy ul. gen. Zajączka 8 w Wałbrzychu poprzez termomodernizację i remont – na 2022 rok

Realizację zadania rozpoczęto w 2020 roku na podstawie umowy podpisanej z inwestorem zastępczym w dniu 17 sierpnia 2020 roku oraz umowy z wykonawcą robót w dniu 16 września 2020 roku. Teren budowy przekazano wykonawcy 23 września 2020 roku. Zakończono roboty rozbiórkowe, wymieniono stropy i biegi schodowe w budynku. Zakończono również prace dekarskie.  Obecnie trwają prace elewacyjne i instalacyjne.

W ramach zadania planowana jest termomodernizacja budynku wraz z zagospodarowaniem terenu i przystosowanie lokali mieszkalnych komunalnych do nowych standardów. Powstanie 11 mieszkań. Zakres zadania to wykonanie kapitalnego remontu, który będzie obejmować: nowy układ funkcjonalny lokali mieszkalnych z wykonaniem indywidualnych pomieszczeń higieniczno-sanitarnych, adaptację pomieszczeń po lokalu użytkowym na lokale mieszkalne, wymianę pokrycia dachowego, ocieplenie dachu, ewentualnie wymianę lub wzmocnienie elementów więźby dachowej, wymianę elementów konstrukcyjnych budynku, ocieplenie ścian zewnętrznych i wykonanie elewacji budynków, wykonanie izolacji poziomej i pionowej budynku, wymianę stolarki okiennej i drzwiowej, wymianę wszystkich niezbędnych instalacji, w tym centralnego ogrzewania, wodno-kanalizacyjnej, elektrycznej, teletechnicznej, TV, z osobnym opomiarowaniem dla poszczególnych użytkowników, zastosowanie odnawialnych źródeł energii, wbudowanie windy, ograniczenie podpiwniczenia do niezbędnego w zakresie funkcjonowania budynku.

Planowany termin zakończenia robót to 30 czerwca 2022 roku. Rzeczowa część zadania jest realizowana w ramach środków z Europejskiego Banku Inwestycyjnego oraz z udziałem wsparcia finansowego ze środków Funduszu Dopłat z Banku Gospodarstwa Krajowego. Wartość inwestycji to 1 980 000 zł.

3.3.3. Produkty/rezultaty z odniesieniem do wskaźników zrównoważonego rozwoju

Projekt wraz z jego produktami i rezultatami wpisuje się w osiągnięcie wybranych celów zrównoważonego rozwoju. Produkty planowanych działań to:

• dokumentacje techniczne dla modelowych inwestycji: tężnia solankowa, park kieszonkowy oraz głęboka modernizacja budynków mieszkalnych,
• budowa tężni solankowej o szerokości około 6,1 m, długości około 15,5 m i wysokości około 3,7 m,
• powstanie nowego skweru przy ul. Lubelskiej,
• poprawa efektywności energetycznej budynków przy ul. gen. Zajączka 7 i 8 poprzez termomodernizację i remont.

Rozdział 4. Deklaracja kierunku dalszego działania w ramach Dziedzictwa WUF11 (WUF11 Legacy) w latach 2023-2024

Miasto Wałbrzych w ramach Dziedzictwa WUF11 deklaruje działania popularyzatorskie i edukacyjne przeznaczone dla miast o podobnych potrzebach, a także obszarów sąsiednich w ujęciu krajowym.

Wypracowane w ramach projektu dobre praktyki będą upowszechniane jako modelowe rozwiązania dla innych miast, w których zidentyfikowano podobne problemy społeczne (ubóstwo energetyczne) i środowiskowe (niska emisja i niewystarczająca adaptacja do zmian klimatu). Każde miasto, przed którym stoją podobne wyzwania związane z globalnym ociepleniem i wynikającymi z niego zmianami klimatu, jest docelowym odbiorcą produktów niniejszego projektu. Upowszechnianie dobrych praktyk i produktów nastąpi m.in. przez publikację opracowań, raportów i efektów inwestycji na specjalnej stronie internetowej. Wałbrzych posiada doświadczenie w upowszechnianiu dobrych praktyk wypracowanych w ramach pilotażowego projektu rewitalizacji, który stał się elementem krajowej bazy wiedzy o rewitalizacji. W ramach niniejszego projektu modelowe rozwiązania będą również udostępniane innym miastom w ramach wizyt studyjnych, konferencji i seminariów.