Warszawa

Wstęp

Towarzyszący 11. Światowemu Forum Miejskiemu „Plan Działań dla Miast. Modelowa lokalność”(PDM) to program unikatowy w skali europejskiej. Łączy ponad sto polskich miast, które w różnorodny sposób odpowiadają na lokalne wyzwania zgodne z celami zrównoważonego rozwoju określonymi w Agendzie 2030. Jego celem jest włączenie polskich miast w światową dyskusję na temat trendów zrównoważonej urbanizacji oraz popularyzacja ich wdrażania w ramach zadań własnych miast.

Kryterium kwalifikacji do programu stanowiły dotychczasowe osiągnięcia miast w wybranym celu zrównoważonego rozwoju Agendy 2030. O unikatowym charakterze „Planu Działań dla Miast” przesądza przedstawienie w jednej inicjatywie bogactwa różnorodnych doświadczeń, którymi polskie miasta mogą dzielić się z innymi. Program PDM prowadzony był równolegle do prac nad nową Krajową Polityką Miejską 2030 i stanowi jeden z projektów strategicznych ujętych w KPM 2030. Pokazuje dobre praktyki wypracowane już przez polskie miasta w ostatnich latach, aby mierzyć się z wyzwaniami w 17 celach, w tym ubóstwem mieszkańców, nierównościami społecznymi, barierami w rozwoju gospodarczym czy zmianami klimatu. Jednocześnie jak w soczewce dokument skupia się na 2022 roku i ukazuje bogactwo projektów zaplanowanych w miastach na ten rok. Chociaż Światowe Forum Miejskie trwa kilka dni, poprzez te działania jest obecne w ponad 100 polskich miastach przez cały okres realizacji „Planu Działań dla Miast”.

Warszawa bierze udział w Programie „Plan Działań dla Miast. Modelowa lokalność” z projektem „EKOstolica – nie marnujmy żywności!”, co przyczyni się do pozostawienia trwałego wkładu w wypracowanie wspólnej wizji zrównoważonego rozwoju polskich miast dzięki wymianie doświadczeń. Włączając się w światowy trend zrównoważonej przemiany przestrzeni miejskich oraz realizując projekt w ramach „Planu Działań dla Miast”, Warszawa uczestniczy w dyskusji na temat rozwoju terenów zurbanizowanych oraz tworzenie platformy dla systematycznego udoskonalania i wdrażania dobrych wzorców w lokalnych politykach miejskich. PDM ma na celu upowszechnienie dobrych praktyk zaczerpniętych ze zrealizowanych przedsięwzięć wypełniających Cele Zrównoważonego Rozwoju ONZ oraz promocję osiągnięć poszczególnych miast w ich wypełnianiu, istotnych z perspektywy miast oraz szukania odpowiedzi na lokalnie występujące problemy, niezależnie od skali projektów lub działań.

Działania Warszawy realizowane w ramach „Planu Działań dla Miast” w projekcie „EKOstolica – nie marnujmy żywności!” odwołują się do 12. Celu Zrównoważonego Rozwoju, tj. Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja. Realizacja tego projektu wpisuje się w rozstrzygnięcia strategiczne w dokumentach strategicznych Warszawy wymienionych w raporcie. Zapraszamy do lektury raportu i zapoznania się z wyzwaniami i osiągnięciami Warszawy.

Rozdział 1. Przyczyny podjęcia przez Warszawę działań w Celu 12. Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja

1.1. Krótka charakterystyka miasta

Warszawa jest stolicą i jednocześnie największym miastem w Polsce. W Warszawie zameldowanych jest blisko 1,8 mln osób, a w metropolii warszawskiej ponad 3 mln. Szacunki dotyczące liczby faktycznie mieszkających osób w Warszawie wskazują, że mieszka w niej około 1,97 mln osób. Dodatkowo szacuje się, że około 230 000 osób regularnie dojeżdża do miasta na dzień, przede wszystkim do pracy lub aby się uczyć.

Zbiorowość osób mieszkających w Warszawie jest zróżnicowana, w tym w ujęciu demograficznym, społecznym, kulturowym oraz stylów życia. 54% mieszkańców Warszawy stanowią kobiety, a 46% mężczyźni. 59% osób mieszkających w Warszawie to osoby w wieku produkcyjnym, 16% jest w wieku przedprodukcyjnym, a 25% w wieku poprodukcyjnym. Aż 40% osób mieszkających w Warszawie to osoby, które nie urodziły się w tym mieście. W Warszawie mieszkają, pracują i studiują również osoby, które nie mają polskiego obywatelstwa. Według danych urzędowych, na terenie Warszawy zameldowanych na pobyt stały lub czasowy jest ponad 44 000 cudzoziemców, choć faktyczna ich liczba jest prawdopodobnie dużo większa i wynosi około 100 000

.

Warszawa to otwarta, przyjazna i dynamicznie rozwijająca się metropolia. Dzięki swojemu położeniu w centralnej części Polski (w województwie mazowieckim), dobrze wykształconym mieszkańcom oraz stołeczności, jest ważnym ośrodkiem biznesowym, naukowym, kulturalnym i politycznym oraz liderem Europy Środkowo-Wschodniej pod względem rozwoju gospodarczego. Znajdują się tu siedziby najważniejszych urzędów centralnych m.in. Prezydenta RP, Sejmu i Senatu, Rady Ministrów oraz Narodowego Banku Polskiego. Zlokalizowane są ambasady i przedstawicielstwa różnych państw. W stolicy mają swoje biura liczne międzynarodowe agencje i organizacje oraz izby handlowe. Wiele zagranicznych firm i korporacji ulokowało tutaj swoje regionalne ośrodki decyzyjne oraz biura koordynujące pracę w regionie Europy Środkowo-Wschodniej.

Warszawa jest jednym z największych ośrodków akademickich w Europie. Działa tu 18 uczelni publicznych i 47 niepublicznych, w tym uczelnie specjalistyczne: wyższe szkoły artystyczne, medyczne, pedagogiczne, rolnicze. Warszawskie szkoły wyższe należą do najbardziej renomowanych w Polsce. W pierwszej 20-tce polskich uczelni jest pięć uczelni z Warszawy. Warszawskie uniwersytety oferują niemal wszystkie kierunki studiów, od administracji i archeologii, przez ekonomię, finanse, informatykę, prawo, psychologię, aż po ukrainistykę i zarządzanie. W stolicy Polski studiuje prawie ćwierć miliona osób. 10% z nich, czyli niemal 25 000, to studenci zagraniczni. Wysoko wykwalifikowana kadra i wiodący ośrodek akademicki – to bez wątpienia atuty miasta.

Dostępność transportową Warszawy zapewnia sieć dróg ekspresowych, krajowych i wojewódzkich. Dzięki dwóm międzynarodowym lotniskom Warszawa skomunikowana jest z 65 krajami i ponad 120 miastami. Lotnisko Chopina położone jest 8 km od centrum miasta i połączone z nim szybką koleją miejską. W skali regionalnej i lokalnej kluczową rolę odgrywa kolej (zarówno regionalna, jak i aglomeracyjna).

Rycina 1. Pałac na wodzie w Łazienkach Królewskich (źródło: m.st. Warszawa)

Miasto dysponuje nowoczesnym i przyjaznym transportem publicznym, na który składają się autobusy, tramwaje, szybka kolej miejska oraz metro. Obecnie metro warszawskie tworzą dwie linie: pierwsza, biegnąca w kierunku północ-południe i druga, biegnąca w kierunku wschód-zachód (obecnie trwa budowa skrajnych stacji tej linii). W planach jest budowa kolejnej, trzeciej linii metra. Warszawski węzeł kolejowy skupia osiem linii dalekobieżnych oraz podmiejskie koleje dojazdowe. W mieście znajduje się sześć dużych dworców kolejowych (Warszawa Centralna, Warszawa Gdańska, Warszawa Śródmieście, Warszawa Wileńska, Warszawa Wschodnia i Warszawa Zachodnia) oraz ponad 40 mniejszych stacji i przystanków osobowych. Organizowany przez Warszawę publiczny transport zbiorowy obejmuje swym zasięgiem około 2,5 mln mieszkańców z ponad 30 gmin.

Rycina 2. Panorama (źródło: m.st. Warszawa)

O wyjątkowości Warszawy świadczy również jej zielony charakter. Ponad 40% powierzchni stolicy to tereny zieleni, w tym unikatowe na skalę europejską obszary naturalne wzdłuż przecinającej miasto Wisły (dolina środkowej Wisły to obszar Natura 2000, a nieuregulowany prawy brzeg rzeki jest ewenementem na skalę europejską). Na uwagę zasługują też obiekty cenne przyrodniczo takie jak rezerwaty (Las Kabacki, Olszynka Grochowska, Las Bielański) i duże parki (Park Ujazdowski, Park Młociński, Park Skaryszewski). Ważnym, cennym przyrodniczo obszarem dla stolicy jest znajdująca się na północny zachód od miasta Puszcza Kampinoska oraz obejmujący znaczną jej część Kampinoski Park Narodowy.

Najczęściej odwiedzaną atrakcją Warszawy jest Stare Miasto, wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO jako przykład dobrze przeprowadzonej odbudowy zniszczonej po II wojnie światowej części miasta. Inne zabytki i znane obiekty w Warszawie to Zamek Królewski, Łazienki Królewskie, Pałac Kultury i Nauki, Pałac w Wilanowie czy Grób Nieznanego Żołnierza wraz z Ogrodem Saskim. W Warszawie uwagę przykuwa różnorodna architektura: od zabytkowych pałaców, przez perły modernizmu i górujący nad miastem socrealistyczny Pałac Kultury i Nauki, aż po najnowocześniejsze wieżowce. Jedną z najbardziej popularnych atrakcji miasta, szczególnie latem, są Bulwary Wiślane. Miasto przyciąga również wieloma multimedialnymi atrakcjami takimi, jak: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Muzeum Powstania Warszawskiego, Centrum Nauki Kopernik czy Multimedialny Park Fontann.

Rycina 3. Bulwary Wiślane (źródło: m.st. Warszawa)

Zapewnienie wygody życia i działania w tak dużym mieście jak Warszawa wymaga zachowania równowagi między wielkomiejskością i stołecznymi funkcjami a środowiskiem codziennego życia mieszkańców. Kluczowe w tym obszarze jest zapewnienie podstawowych usług, miejsc pracy i możliwości spędzania wolnego czasu blisko domu. Dlatego miasto prowadzi działania inwestycyjne mające na celu podniesienie jakości życia Warszawiaków i zapewnienie adekwatnej infrastruktury społecznej w każdej dzielnicy.

1.2. Główne wyzwania i ich ujęcie w strategii rozwoju miasta

Koncepcja zrównoważonego rozwoju jest horyzontalną zasadą odzwierciedloną w polityce rozwoju miasta. Dlatego w centrum myślenia o rozwoju Warszawy jest zapewnienie wysokiej jakości życia obecnym i przyszłym mieszkańcom. Zrównoważony rozwój dotyczy w równym stopniu wyzwań środowiskowych, gospodarczych, jak i społecznych. Strategia #Warszawa2030 pozwala spojrzeć całościowo na rozwój miasta, integrując działania z wszystkich obszarów, odpowiadając na wyzwania zrównoważonego rozwoju.

Strategia #Warszawa2030 definiuje wizję przyszłej Warszawy, określając ją w trzech wymiarach: aktywni mieszkańcy, przyjazne miejsce i otwarta metropolia. Strategia opiera się na czterech celach strategicznych:

• Odpowiedzialna wspólnota,
• Wygodna lokalność,
• Funkcjonalna przestrzeń,
• Twórcze środowisko.

W ramach każdego z celów strategicznych zdefiniowano cele operacyjne. Zakres celów określonych w strategii ma charakter przekrojowy i interdyscyplinarny. Takie podejście, poprzez skupienie się na osiągnięciu oczekiwanych rezultatów, bez wskazywania konkretnych sposobów ich osiągnięcia, ma na celu zapewnienie elastyczności w zarządzaniu strategicznym. Jest również wyrazem zintegrowanego podejścia do zrównoważonego rozwoju Warszawy.

Zrównoważona konsumpcja i produkcja jest przykładem zagadnienia, do którego miasto podchodzi holistycznie. Wyzwania z nią związane, w tym m.in. w zakresie upowszechniania wzorców i postaw ekonomii współdzielenia oraz ekonomii cyrkularnej pojawiają się w następujących programach wykonawczych dla celów operacyjnych Strategii #Warszawa2030:

• Dbamy o siebie nawzajem,
• 2.2. Aktywnie spędzamy czas wolny blisko domu,
• 2.4. Działamy w warunkach przyjaznych dla rozwoju biznesu,
• 3.2. Żyjemy w czystym środowisku przyrodniczym,
• 3.3. Korzystamy z przyjaznego systemu transportowego,
• 4.2. Generujemy innowacje.

Rycina 4. Plaża nad Wisłą (źródło: m.st. Warszawa)

Programem wykonawczym Strategii #Warszawa2030, który w największym stopniu odnosi się do wyzwań środowiskowych, w tym tych związanych ze zrównoważoną konsumpcją i produkcją, jest program dla celu 3.2. Żyjemy w czystym środowisku przyrodniczym: Program ochrony środowiska dla m.st. Warszawy na lata 2021-2025 (Poś). Poś pełni funkcję przyrodniczej konstytucji miasta. Wskazuje na środowisko jako kluczowy miejski zasób. Podkreśla jego rolę w budowaniu wysokiej jakości życia mieszkańców przy zastosowaniu zasad zrównoważonego i trwałego rozwoju. Wyznacza pięć kluczowych obszarów skoncentrowanych wokół wyzwań związanych ze zrównoważonym rozwojem, w szczególności z ochroną środowiska:

1. Ograniczenie emisji gazów cieplarnianych i dążenie do neutralności klimatycznej najpóźniej w 2050 roku.
2. Osiągnięcie dobrej jakości powietrza na terenie całego miasta.
3. Ograniczenie odpadów – miejski metabolizm o obiegu zamkniętym.
4. Miasto gotowe na efekty zmian klimatycznych.
5. Błękitno-zielona infrastruktura podstawą funkcjonowania miasta.

Priorytetowym obszarem w Poś bezpośrednio odnoszącym się do zrównoważonej konsumpcji i produkcji jest Obszar 3: Ograniczenie odpadów – miejski metabolizm o obiegu zamkniętym. Działania w tym obszarze odpowiadają na wyzwania takie, jak: zmniejszenie ilości wytwarzanych odpadów i dążenie do miejskiego metabolizmu o obiegu zamkniętym, ograniczenie wykorzystania zasobów zewnętrznych oraz emisji odpadów, zapewnienie efektywnego wykorzystania i przetwarzania zasobów krążących w mieście.

Warszawa jako pierwsze miasto w Polsce podjęła prace nad polityką żywnościową. Wyznaczy ona wzorzec i zasady postępowania w zakresie zrównoważonego systemu żywnościowego w mieście. Jednym z jej priorytetów będzie ograniczenie nadwyżek żywności nad poziomem konsumpcji, co pozwoli zminimalizować marnowanie żywności. Przeprowadzona diagnoza systemu żywnościowego m.st. Warszawy, wykazała, że problem marnowania żywności w mieście jest istotny.

Zarówno w Poś, jak i w innych programach wykonawczych, działania miasta, które dotyczą ochrony środowiska oraz relacji człowiek-środowisko, realizowane są w czterech obszarach interwencji: mitygacja, adaptacja, edukacja i komunikacja z mieszkańcami oraz zarządzanie.

Działania mitygacyjne i edukacyjne, kształtujące i budujące poczucie odpowiedzialności za wspólne zasoby, w tym środowisko realizowane są m.in. w ramach Programu „Wspólnota”. Dbanie o siebie nawzajem oprócz wrażliwości społecznej, zrozumienia dla innych, wymaga również poszanowania wspólnych zasobów (w tym dziedzictwa kulturalnego i przyrody), jak również gotowości do aktywnego kształtowania swojego otoczenia i poczucia odpowiedzialności za nie.

Wśród działań mitygacyjnych w obszarze zrównoważonej konsumpcji i produkcji są również te związane z lepszym wykorzystaniem i odpowiednim planowaniem rozbudowy miejskiej infrastruktury do aktywności fizycznej. W ramach realizacji „Programu sportowo blisko domu” obiekty dedykowane aktywności fizycznej będą adaptowane do zmian klimatu poprzez wprowadzenie odpowiednich rozwiązań przestrzennych i technologicznych. W zakresie inwestycji priorytetem stają się te pełniące wiele funkcji jednocześnie oraz działania przynoszące jednoczesne korzyści w wielu dziedzinach np. aktywności fizycznej, edukacji, turystyki, zrównoważonego rozwoju. Wspierane są działania ułatwiające wykorzystanie posiadanych przez miasto zasobów dla realizacji oddolnych inicjatyw mieszkańców (np. udostępnianie pomieszczeń i sprzętu niezbędnego do realizacji spotkań).

Rycina 5. Centrum Miasta (źródło: m.st. Warszawa)

Poprzez „Program przedsiębiorcza Warszawa” adresowane są działania miasta do przedsiębiorców. Są one odpowiedzią na wyzwania związane z rosnącą popularnością „naturalności” wśród konsumentów i wzrost zainteresowania produktami lokalnymi oraz wytwarzanymi w sposób tradycyjny. Warszawiacy są również zainteresowani bardziej „zrównoważonym” korzystaniem z produktów – naprawianiem zamiast wyrzucania, przetwarzaniem, ponownym wykorzystaniem. Te trendy mogą być wykorzystane przez miejscowe firmy do budowania przewagi konkurencyjnej Warszawa popiera zrównoważoną konsumpcję i produkcję dlatego docenia lokalnych przedsiębiorców nie tylko ze względu na osiągnięcia gospodarcze, ale również za postawy godne naśladowania oraz mające pozytywne oddziaływanie na otoczenie społeczne i środowisko. Miasto chce, aby takie firmy były inspiracją dla innych dlatego propaguje postawy społecznej i środowiskowej odpowiedzialności biznesu.

Warszawa stawia też na generowanie innowacji. Dzięki możliwości wdrażania nowatorskich rozwiązań, miasto usprawnia reagowanie na zmiany i sytuacje kryzysowe, odpowiada na wyzwania zrównoważonego rozwoju, w tym te związane ze zrównoważoną konsumpcją i produkcją. Innowacyjne rozwiązania pomagają także podnieść jakość życia dzisiejszych i przyszłych użytkowników miasta. Działania innowacyjne skupiane są wokół obszarów doskonałości tj. zidentyfikowanych nisz rynkowych i perspektywicznych kierunków wzrostu gospodarki. Wśród wybranych obszarów doskonałości gospodarczej Warszawy do 2040 roku jest zielona gospodarka komunalna, w tym gospodarka cyrkularna oraz ekonomia współdzielenia.

Ważnym elementem holistycznego spojrzenia na zrównoważony rozwój, w tym zrównoważoną konsumpcję i produkcję jest system transportowy. Wyzwania, priorytety rozwojowe i kierunki działania w tym obszarze określa cel operacyjny 3.3. Strategii #Warszawa 2030 „Korzystamy z przyjaznego systemu transportowego”. Sprawnie funkcjonujący system transportowy w miastach oznacza nie tylko wygodne przemieszczanie się, ale też ograniczenie emisji zanieczyszczeń, a to z kolei wpływa na polepszenie warunków dla ruchu pieszego i rowerowego, a w efekcie wzrost ich udziału w miejskich podróżach. Poprawiając ofertę transportu publicznego m.in. poprzez zastępowanie autobusów spalinowych przez pojazdy nisko- i zeroemisyjne (hybrydy, gazowce i elektryki), Warszawa zachęca kierowców do ograniczania podróży samochodem. Działania w obszarze mobilności wpływają na efektywniejsze wykorzystanie zasobów naturalnych i ograniczenie szkodliwych emisji.

Zrównoważona konsumpcja i produkcja w działaniach Warszawy przejawia się też w wieloaspektowym spojrzeniu na turystykę. Miasto uważa, że turystyka powinna pozytywnie oddziaływać na jakość życia lokalnej społeczności, dobrobyt ekonomiczny oraz kapitał innowacyjny miasta, a także być zorientowana na ochronę środowiska. To turystyka powinna być szyta na miarę miasta, a nie na odwrót. Kluczowa jest zatem kwestia jak najpełniejszego zharmonizowania rozwoju turystyki z rozwojem miasta. Dlatego „Polityka turystyczna m.st. Warszawy” oparta jest na zintegrowaniu priorytetów rozwoju turystyki z potencjałami i wyzwaniami miasta jako całości. Definiuje 8 kierunków, które wskazują rozumienie wsparcia rozwoju miasta poprzez turystykę. Wśród nich jest kierunek „turystyka bez konfliktów”, w ramach którego wzmacniamy odporność miasta w wymiarze ekologicznym, społecznym, ekonomicznym i infrastrukturalnym. Rozwiązania dotyczące lokalizacji i sposobu tworzenia atrakcji turystycznych, inwestycji turystycznych i rekreacyjnych, transportu, organizacji ruchu turystycznego oraz konsumpcji produktów turystycznych powinny prowadzić m.in. do ograniczenia emisji dwutlenku węgla, ograniczania ilości odpadów, zapewnienia retencji wody oraz wspierania recyklingu.

Rycina 6. Stadion Narodowy (źródło: m.st. Warszawa)

Rozdział 2. Charakterystyka Celu 12. Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja z perspektywy Warszawy

Wśród Celów Zrównoważonego Rozwoju tylko jeden z siedemnastu, tj. Cel 11 Zrównoważone miasta i społeczności, odnosi się bezpośrednio do miast. W istocie jednak każdy z Celów ma swój miejski wymiar. Miasta wraz ze swoimi obszarami funkcjonalnymi pełnią kluczową rolę w osiągnięciu większości z nich, chociażby z uwagi na to, że to w miastach zamieszkuje większość populacji świata. W niektórych celach kontekst miejski jest naturalnie mniejszy, a w innych większy. Do tej drugiej grupy zalicza się Cel 12. Zrównoważona konsumpcja i produkcja. Od sposobu prowadzenia polityki rozwoju miast – polityki, która łączy wzrost gospodarczy i postępującą urbanizację z racjonalnym wykorzystaniem zasobów, ochroną środowiska i zmniejszeniem skali odpadów i zanieczyszczeń zależy wysoka jakość życia obecnych, jak i przyszłych pokoleń. Dlatego rozwój Warszawy planowany jest z uwzględnieniem zasad zrównoważonej produkcji i konsumpcji.

Cel 12. odnosi się w istocie do kilku zagadnień tematycznych. Pierwszym jest efektywność wykorzystania zasobów w procesie ich przetwarzania i dostarczania do finalnego użytkownika. Drugim jest wydłużenie czasu i intensywności użytkowania danego zasobu (produktu) przez użytkowników końcowych. Z tym wiąże się także trzeci wymiar, jakim jest potrzeba zwiększenia liczby cykli wykorzystania zasobów przed ich finalnym zużyciem.

Realizacja Celu 12. wymaga zmiany nawyków i wypracowania odpowiednich modeli zachowań zarówno wśród przedsiębiorców (producentów, dystrybutorów i sprzedawców, restauratorów), jak i konsumentów. Władze publiczne mają wpływ na tworzenie odpowiednich warunków w postaci ram prawnych (co jest domeną władz centralnych) i organizacyjnych, aby zachowania korzystne z punktu widzenia realizacji celu zrównoważonego rozwoju były bardziej opłacalne niż te, które oddalają nas od pożądanego stanu. Samorząd Warszawy stara się w pełni wykorzystywać swoje możliwości w tym zakresie.

Kluczowa jest tu edukacja mieszkańców oraz promowanie proekologicznych postaw i wzorców zachowań takich jak piramida minimalisty (zwana też piramidą zakupową), zgodnie z którą w przypadku pojawienia się jakichś potrzeb konsument powinien starać się je zaspokoić w sposób jak najmniej obciążający środowisko naturalne. Istotne jest oczywiście umożliwienie mieszkańcom takiego podejścia poprzez tworzenie odpowiednich ułatwień (np. platform/punktów wymiany czy napraw).

Efektywność wykorzystania zasobów wiąże się silnie z zagadnieniem ekonomii współdzielenia i ekonomii cyrkularnej. Bardziej efektywne z punktu widzenia środowiskowego (a w wielu przypadkach także bardziej efektywne ekonomicznie) jest wykorzystanie zasobów, które już raz zostały przetworzone i stanowią np. odpad w ramach innego procesu produkcyjnego lub stały się nieużyteczne dla jednego użytkownika, ale mogą stanowić zasób do wykorzystania dla innego.

W Warszawie obserwuje się że idea współdzielenia staje się coraz popularniejsza oraz, że zaczyna przybierać coraz bardziej innowacyjne formy. Mieszkańcy dzielą się różnego rodzaju zasobami, czasami bezpłatnie, czasami za opłatą, ale bez przekazywania praw własności. Skala i zróżnicowanie ekonomiczne i społeczne mieszkańców miasta (dysponowanie przez nich różnymi zasobami materialnymi i kompetencyjnymi) ułatwia prowadzenie takich działań i pozwala na dynamiczny rozwój ich skali. Ekonomia współdzielenia i ekonomia cyrkularna to doskonałe narzędzie rozwoju innowacyjnych miast oraz budowania lokalnej wspólnoty. Działania w tych obszarach mogą być także elementem integracji międzypokoleniowej, w szczególności poprzez wymianę doświadczeń pomiędzy mieszkańcami, o bardzo różnych podejściach do korzystania z rzeczy i ich posiadania.

Całościowa zmiana nie będzie możliwa bez zmiany podejścia do paradygmatu rozwoju opartego na wzroście ilościowym opartym o wskaźnik PKB. Można wręcz powiedzieć, że zwrot od posiadania do użytkowania jest dla klasycznie rozumianego wzrostu gospodarczego zagrożeniem. Dlatego też biznes nie zawsze jest zainteresowany dobrowolnym udziałem w tej transformacji i trzeba go do tego nakłaniać tworząc odpowiednie regulacje prawne i zachęty ekonomiczne. Podmioty publiczne mogą to robić m.in. wdrażając praktyki tzw. zrównoważonych zamówień publicznych. M.st. Warszawa korzysta z tych rozwiązań od wielu lat.

Szczególnej troski i całościowego podejścia wymagają zasoby odznaczające się niską trwałością, takie jak żywność, w szczególności nieprzetworzona. Marnotrawstwo żywności to problem wieloaspektowy – należy go analizować zarówno z perspektywy gospodarczej, środowiskowej, społecznej, jak i etycznej. Szacuje się, że 8-10% światowych emisji gazów cieplarnianych jest związanych z produkcją, przetwarzaniem i transportem żywności, która nie jest spożywana. Marnowanie jedzenia to także straty wody i energii, a więc koszty ekonomiczne i środowiskowe. Wytwarzane są przy tym duże ilości dodatkowych odpadów, których zbiórka i zagospodarowanie jest rosnącym obciążeniem dla budżetu miasta i budżetów domowych. Powoduje to szkody dla środowiska i pogłębia globalne zmiany klimatu. Dodatkowo należy zwrócić uwagę, że z jednej strony olbrzymie ilości jedzenia ulegają marnotrawstwu, a z drugiej w wielu rejonach świata (także w krajach rozwiniętych) ludzie cierpią głód. Szacuje się, że 25% Polaków ze względów ekonomicznych nie spożywa pełnowartościowych posiłków.

W Unii Europejskiej marnuje się niemal 90 mln ton żywności rocznie. Polska jest w czołówce państw UE marnujących żywność. W naszym kraju, wg różnych danych, jest marnowane od 5 do 9 mln ton żywności. Szacowana na podstawie liczby ludności wielkość marnotrawstwa żywności w Warszawie wynosi między 250 000 a 400 000 ton w skali roku. Badania wskazują, że najwięcej żywności marnują gospodarstwa domowe (50-60%), 30% żywności marnotrawi sektor produkcji i przetwórstwa, 10-12% sektor usług gastronomicznych i 5-7% sektor handlu.

Do marnowania żywności dochodzi na wszystkich etapach łańcucha rolno-żywnościowego, począwszy od produkcji, przez przetwórstwo i dystrybucję aż do konsumpcji. Dlatego też odpowiedzialność za marnotrawstwo żywności spoczywa na wszystkich podmiotach wchodzących w skład tego łańcucha, czyli nas wszystkich, co najmniej jako konsumentów. Według dostępnych danych z raportu Komisji Europejskiej oraz wyników badań przeprowadzonych w ramach projektu PROM, co czwarty Polak wyrzucił jedzenie w ciągu ostatnich siedem dni. Jednocześnie połowa Polaków nigdy nie nabywa produktów pełnowartościowych, ale gorzej wyglądających, np. małych, niekształtnych warzyw/owoców (51%) lub produktów w zdeformowanych opakowaniach (50%).

Ustawa o przeciwdziałaniu marnowania żywności określająca zasady postępowania z żywnością oraz obowiązki sprzedawców żywności w celu przeciwdziałania marnowaniu żywności oraz negatywnym skutkom społecznym, środowiskowym i gospodarczym wynikającym z marnowania żywności, odnosi się jedynie do dużych sklepów. Pomija mniejsze punkty sprzedaży, obecne m.in. na targowiskach, które są w Warszawie szeroko rozpowszechnione. Spożywczy asortyment jest oferowany aż na 47 z nich. Przeprowadzona w 2021 roku zbiórka żywności, która miała miejsce tylko na 3 targowiskach i tylko przez 19 dni, uratowała trzy tony warzyw i owoców, które następnie przekazano osobom potrzebującym. Dowodzi to dużej skali marnotrawstwa żywności w tym segmencie dystrybucji i pokazuje, jak wiele z niej mogłoby trafić do osób potrzebujących, jeśli zostałyby do tego stworzone odpowiednie warunki. System przeciwdziałania marnowaniu żywności w Polsce był przedmiotem kontroli Najwyższej Izby Kontroli, której wyniki zostały opublikowane w grudniu 2021 roku. Kontrolerzy wskazali, że mimo uchwalenia ustawy, która ma zapobiegać marnowaniu żywności nie udało się stworzyć kompleksowego systemu, który skutecznie redukowałby skalę tego problemu w Polsce. Powodem jest m.in. to, że wprowadzone w 2019 roku przepisy dotyczą wyłącznie handlu, tymczasem najwięcej jedzenia marnują gospodarstwa domowe. Kontrola wskazała potrzebę stworzenia systemu monitorowania marnowania żywności oraz budowania świadomości społecznej dotyczącej skali tego zjawiska oraz jego negatywnych skutków gospodarczych, społecznych i środowiskowych.

Dla Warszawy istotnym obszarem Celu 12. są także wyzwania związane ze zrównoważonym zarządzaniem i efektywnym zużyciem zasobów naturalnych i energii w obszarach funkcjonowania miasta, za które odpowiada samorząd lokalny. Efektywne wykorzystanie energii cieplnej i elektrycznej pozwala na obniżenie poziomu emisji gazów cieplarnianych i zanieczyszczeń. Jest to szczególnie istotne w miastach, które odpowiadają za 60-80% światowego zużycia energii i za 75% globalnej emisji CO2. Emisja zanieczyszczeń przyczynia się z kolei do pogłębienia efektu cieplarnianego. W okresie 1750-2013 średnia temperatura roczna w Warszawie wzrosła prawie o 2°C, a do końca wieku, w zależności od podjętych działań, może ona wzrosnąć od 3,5°C do 5°C.

Polska jest krajem o niewielkich zasobach wodnych. Dodatkowo cechuje je zmienność sezonowa i zróżnicowanie regionalne. Wielkość odnawialnych zasobów wody słodkiej przypadająca na 1 mieszkańca (1600 m3) plasuje Polskę na 24 miejscu wśród krajów Unii Europejskiej (za nami są tylko Czechy, Cypr i Malta). Zgodnie ze standardami ONZ Polska znajduje się w grupie krajów zagrożonych niedoborem wody. Na zagrożenie niedoborem wody w Europie zwracają uwagę także eksperci w ramach najnowszego raportu IPCC dotyczącego skutków zmian klimatycznych. Podkreślenia wymaga, że jest to wniosek dla całego kontynentu, na którego tle dostępność do wody w Polsce jest relatywnie niska.

Mimo że Warszawa nie zmaga się jeszcze z trudnościami w dostępie do wody pitnej, to jest ona zasobem, na którego marnotrawstwo nie można sobie pozwolić. Odpowiednie retencjonowanie wody i racjonalne jej zużywanie ma szczególne znaczenie w czasach gwałtownych zmian klimatycznych i ekstremalnych zjawisk pogodowych, które już można obserwować, a których wzrost częstotliwości/intensywności jest przewidywany dla całej Polski, w tym Warszawy.

Wdrażanie celów zrównoważonego rozwoju, aby było skuteczne, wymaga współpracy na arenie międzynarodowej. Tworzenie sieci współpracy jest kluczowe zarówno ze względu na możliwość transferu dobrych praktyk od bardziej do mniej doświadczonych partnerów, ale także dla budowania efektu skali dla efektów podejmowanych wspólnie zobowiązań. Dlatego też Warszawa angażuje się w inicjatywy międzynarodowe związane z realizacją Celów zrównoważonego rozwoju, które wskazują na zrównoważoną ścieżkę rozwoju miast oraz bezpośrednio lub pośrednio wskazują na znaczenie zrównoważonej konsumpcji i produkcji na tej drodze.

Ważnym krokiem na drodze do realizacji projektu „EKOstolica – nie marnujmy żywności!” było podpisanie przez Warszawę Paktu o Żywnościowej Polityce Miejskiej z Mediolanu. Miasto jako sygnatariusz paktu promuje prawidłowe odżywianie się oraz rozwija zrównoważony system żywnościowy, ograniczający marnowanie żywności i chroniący różnorodność biologiczną przy jednoczesnym dostosowaniu i łagodzeniu skutków zmian klimatu. Stolica dąży do „suwerenności żywnościowej” i zamkniętego obiegu materii organicznej. Zobowiązania wynikające z Paktu wpisują się wprost w realizację Celu 12. Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja, a także pośrednio Celu 3. Dobre zdrowie i jakość życia oraz Celu 13. Działania w dziedzinie klimatu.

Innym międzynarodowym zobowiązaniem miasta jest zaangażowanie w walkę ze zmianami klimatycznymi. Od 2007 roku miasto jest częścią sieci C40 Cities, skupiającej prawie 100 największych miast na świecie zaangażowanych w walkę ze zmianami klimatycznymi. W związku z przystąpieniem do programu Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju „Zielone Miasta” we współpracy z organizatorem programu oraz C40 Cities miasto realizuje projekt „Zielonej Wizji Warszawy” . Ma on na celu wskazanie krótko i długoterminowych działań, które przyczynią się do osiągnięcia neutralności klimatycznej miasta najpóźniej w 2050 roku. Zobowiązania wynikające z projektu „Zielonej Wizji Warszawy” odnoszą się wprost do Celu 13. Działania w dziedzinie klimatu, a także pośrednio do Celu 12. Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja, a także pośrednio Celu 3. Dobre zdrowie i jakość życia oraz Celu 7. Czysta i dostępna energia.

Rozdział 3. Modelowa lokalność na przykładzie działań Warszawy w Celu 12. Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja

3.1. Działania Warszawy w drodze do realizacji Celu 12. Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja

Działania Warszawy w drodze do realizacji Celu 12. Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja można podzielić na dwie grupy. Pierwszą z nich są działania Urzędu m.st. Warszawy i jednostek miejskich wspierające zrównoważone funkcjonowanie miasta. Drugą grupę stanowią działania samorządu miejskiego skierowane do mieszkańców i użytkowników oraz firm działających na terenie Warszawy. Właściwie wszystkie działania i projekty realizowane przez Warszawę mogą być realizowane w miastach różnej wielkości, ponieważ są w pełni skalowalne, a większość z nich ma skalę typowo lokalną, a nawet sąsiedzką.

Warszawa wdraża Cel 12. poprzez realizację przypisanych do niego zadań. Zadanie 12.3 zakładające zmniejszenie o połowę globalnej ilości marnowanej żywności per capita do 2030 roku (na etapie sprzedaży detalicznej i konsumpcji) Warszawa realizuje poprzez cały katalog działań związanych z przeciwdziałaniem zjawisku marnowania żywności. Miasto rozwija sieć jadłodzielni, których w granicach Warszawy działa już 40. Część z nich powstała z inicjatywy mieszkańców, w ramach kolejnych edycji budżetu obywatelskiego. Świadczy to o coraz większym zrozumieniu przez mieszkańców stolicy istotności zagadnienia marnowania żywności. Jadłodzielnie znajdują się w 17 z 18 dzielnic Warszawy (żadnej nie ma tylko w Ursusie). Miasto przeprowadziło również pilotaż zbiórki żywności na targowiskach, podczas którego zebrano 3 tony produktów – głównie owoców i warzyw, które trafiły do warszawskich organizacji wspierających potrzebujących, w tym osoby w kryzysie bezdomności. Ograniczenie marnowania żywności zostało także wpisane w prowadzone od wielu lat działania miejskie takie jak np. kampania społeczna „Wiem, co jem”. Kampania, w ramach której uczy się dzieci i młodzież z warszawskich szkół i przedszkoli, jak zdrowo jeść, opracowywane są zasady żywienia w miejskich placówkach, informacje jakie produkty powinny znajdować się w szkolnych sklepikach czy przygotowuje się jadłospisy dla szkolnych i przedszkolnych stołówek, została uzupełniona o blok „szanowanie żywności”, w którym znajdują się porady i wskazówki pozwalające na ograniczenie wolumenu wyrzucanej żywności.

Rycina 7. Stragan na targowisku miejskim (źródło: m.st. Warszawa)

Na negatywne skutki klimatyczne marnotrawienia żywności zwracano uwagę podczas cyklu warsztatów „Klimat na widelcu” skierowanego do uczniów warszawskich szkół podstawowych. Cykl warsztatów był częścią realizacji międzynarodowego projektu Food Wave, w którym bierze udział m.st. Warszawa. W ramach projektu opracowano także materiały edukacyjne dla szkół, które mogą być pobrane ze strony internetowej miasta i wykorzystane na potrzeby podobnych zajęć w całej Polsce.

Stolica uczestniczy także w międzynarodowym projekcie Food Trails, którego celem jest wdrażanie postanowień Mediolańskiego Paktu o miejskiej polityce żywnościowej poprzez wsparcie powstania i rozwoju zrównoważonych systemów żywnościowych w miastach. Projekt ma na celu wyposażenie Unii Europejskiej, samorządów i innych podmiotów w wiedzę opartą na dowodach i konkretnych doświadczeniach i rozwiązaniach, współtworzonych przez różnych aktorów. Ma również wspierać rozwój, umocnienie i skalowanie polityk żywnościowych dla zrównoważonych miast i regionów. W ramach projektu w 11 europejskich miastach (w tym w Warszawie), powstaną „Living Laby” do spraw żywności. Będą to przestrzenie, w których wspólnie z mieszkańcami i przedsiębiorcami wypracowywane będą m.in. innowacyjne rozwiązania dla gospodarstw domowych, branży gastronomicznej oraz handlu detalicznego pod kątem ograniczenia marnowania żywności. W oparciu o priorytety miejskiej polityki żywnościowej Living Lab w Warszawie w pierwszej kolejności planowano skoncentrować swoje działania na trzech obszarach i podgrupach: handel detaliczny: stoiska warzyw i owoców (targowiska miejskie), branża HoReCa: małe restauracje (30-60 klientów) oraz gospodarstwa domowe: studenci.  W związku z kryzysem uchodźczym, zdecydowano się na zmianę zakresu działań i koncentracji na optymalizacją dystrybucji żywności w kontekście kryzysu uchodźczego w Warszawie oraz wsparcia w dziedzinie ograniczenia marnowania żywności dla warszawskich lokali gastronomicznych, m.in. zaangażowanych w działania na rzecz karmienia i włączenia społecznego uchodźców.

W mieście prowadzone są także cykliczne akcje informacyjno-edukacyjne mające na celu ograniczenie wolumenu marnowanej żywności, w szczególności w okresach okołoświątecznych, które najbardziej sprzyjają temu zjawisku.

Rycina 8. Współdzielnik (źródło: m.st. Warszawa)

Szeroki katalog działań Warszawa prowadzi także w ramach realizacji zadania 12.5, które zakłada obniżenie poziomu generowania odpadów do 2030 roku Stolica podejmuje działania w zakresie współdzielenia zasobów rzeczowych. W 2019 roku miasto uruchomiło Spółdzielnię Kultury, internetową przestrzeń, w której instytucje, organizacje, grupy nieformalne i wszyscy chętni, nieodpłatnie dzielą się swoimi zasobami – przestrzenią, sprzętem, produktami kultury. W listopadzie 2021 roku we współpracy z warszawską galerią handlową Wola Park został uruchomiony Współdzielnik działający pod auspicjami Wolskiego Centrum Kultury. Jego celem jest edukowanie na temat zrównoważonej konsumpcji i ograniczania ilości wyrzucanych przedmiotów. We Współdzielniku funkcjonuje „darmowy sklep”, do którego można zarówno przynosić rzeczy, jak i brać ze sobą te, które mogą nam się przydać. Ze sklepu może korzystać każda osoba niezależnie od jej sytuacji finansowej. We Współdzielniku znajduje się także Jadłodzielnia oraz mały zakład naprawczy, gdzie mieszkańcy mogą skorzystać samodzielnie z dostępnych narzędzi.

Rycina 9. Współdzielnik – ubrania (źródło: m.st. Warszawa)

W 2021 roku we współpracy z portalem ubraniadooddania.pl Warszawa przeprowadziła akcję „Coś dobrego dla Palucha” w ramach której zebrano niemal 19 ton ubrań, które trafiły do ponownego użycia. Jest to przykład działania na rzecz wsparcia gospodarki cyrkularnej i promocji tej idei. Cyklicznie, we współpracy z przedsiębiorcami i organizacjami pozarządowymi odbywają się w Warszawie Targi Zero Waste, promujące oszczędny i ekologiczny styl życia. Miasto bierze także udział w cyklicznej akcji „wymiana ciepła” w ramach której udostępnia przestrzeń wokół miejskich instytucji na potrzeby organizacji punktów wymiany ubrań.

Inicjatywy i działania w zakresie ekonomii współdzielenia i ekonomii cyrkularnej prezentowane są w ramach powstałej w 2021 roku, międzysektorowej wyszukiwarki projektów WawaShare. Umożliwia ona publicznym i prywatnym podmiotom dotarcie z informacją o realizowanych inicjatywach do szerszego grona odbiorców. Pozwala to na zwiększenie skali prowadzonych działań, a co za tym idzie, zmniejszenie zapotrzebowania na nowe zasoby, które zamiast być kupowane i produkowane mogą być wypożyczone lub pobrane (najczęściej bezpłatnie lub na preferencyjnych warunkach). W ramach wyszukiwarki dostępne sią informacje na temat szerokiego katalogu zasobów z obszarów takich, jak:

• mobilność – np. rowerów publicznych, w tym rowerów cargo, czy dostępnych bezpłatnie miejsc napraw rowerów,
• przestrzenie – np. Miejsca Aktywności Lokalnej lub sale dostępne na potrzeby organizacji wydarzeń społecznych, sąsiedzkich czy kulturalnych,
• towary – np. informacje o miejscach wymiany, wypożyczenia lub pobrania narzędzi, ubrań, książek, drobnego sprzętu AGD i innych,
• żywność – w tym jadłodzielni,
• energia – informacje o miejscach ładowania pojazdów elektrycznych,
• zasoby ekonomiczne – np. projekt „Złota rączka dla seniora” czy sklepy charytatywne,
• zasoby wiedzy i informacji dotyczących możliwości zaangażowania w inicjatywy proekologiczne – np. warszawska wyszukiwarka odpadów „Segreguj na 5”,
• ekonomii cyrkularnej – np. zniczodzielnie czy punkty recyklingu.

Istnienie wyszukiwarki jest wygodne dla mieszkańców, którzy mogą w jednym miejscu znaleźć kompleksową informację dotyczącą dostępnych zasobów, a także projektów i inicjatyw w zakresie ekonomii współdzielenia i ekonomii cyrkularnej. Rosnąca liczba inicjatyw na platformie (obecnie 101) świadczy o wysokim zainteresowaniu i aktualności potrzeb w tym zakresie.

Zmniejszanie wolumenu generowanych przez miasto odpadów odbywa się także poprzez działania takie jak rezygnacja podczas wydarzeń organizowanych przez m.st. Warszawę (zarówno urząd, jak i jednostki organizacyjne) z jednorazowych opakowań, talerzy, sztućców, kubeczków, mieszadełek, patyczków, słomek i pojemników na żywność wykonanych z tworzyw sztucznych. Zasady w tym zakresie określa zarządzenie Prezydenta m.st. Warszawy w sprawie zakazu stosowania przedmiotów jednorazowego użytku wykonanych z tworzyw sztucznych. Zarządzenie to nakazuje także promowanie podczas wydarzeń organizowanych przez miasto spożywanie wody „z kranu”, co przekłada się na zmniejszenie ilości odpadów opakowaniowych. Ten sam cel ma także miejska sieć źródełek z warszawską kranówką, które są dostępne w przestrzeni publicznej oraz budynkach użyteczności publicznej i szkołach na terenie miasta. Kraniki są podłączone do podziemnych hydrantów. Lokalizacje źródełek w przestrzeni publicznej zostały wybrane na podstawie projektów zgłoszonych w budżecie obywatelskim. Źródełka mają przy podstawie specjalne miski dla zwierząt. Dodatkowo projekt był konsultowany z Pełnomocnikiem Prezydenta m.st. Warszawy ds. dostępności, by kraniki były wygodne dla osób z niepełnosprawnościami.

Warszawa prowadzi akcje edukacyjne i informacyjne podnoszące świadomość mieszkańców w zakresie zrównoważonego rozwoju i stylu życia w zgodzie z naturą, co wprost wpisuje się w realizację zadania 12.8. Po zmianach w zakresie zasad selektywnej zbiórki odpadów miasto przeprowadziło dużą kampanię informacyjno-edukacyjną dotyczącą nowych rozwiązań. W ramach kampanii w przestrzeni publicznej i komunikacji miejskiej pojawiły się materiały informacyjne dotyczące zasad selektywnej zbiórki odpadów. Zorganizowano także cykl spotkań dla mieszkańców oraz przedstawicieli zarządców i administratorów nieruchomości. Dużą popularnością od momentu uruchomienia w listopadzie 2019 roku cieszy się wyszukiwarka „Segreguj na 5” ułatwiająca mieszkańcom (nie tylko Warszawy) prawidłową segregację odpadów. Do końca 2021 roku skorzystano z niej już ponad 6 mln razy. Większość odpadów komunalnych zebranych w Warszawie stanowią ciągle odpady niesegregowane (zmieszane), ale udział odpadów zbieranych selektywnie z roku na rok rośnie – w 2018 roku było to jedynie 24%, a w 2020 roku udział ten wyniósł już ponad 36%. Ekstrapolacja trendu pozwala mieć nadzieję, że w niedalekiej przyszłości większość odpadów w Warszawie będzie zbierana w sposób selektywny, co znacząco ułatwi ich recykling. Pozytywnym zjawiskiem jest także to, że wolumen odpadów komunalnych zbieranych w Warszawie utrzymuje się w ostatnich latach na tym samym poziomie. W ramach realizacji budżetu obywatelskiego został zrealizowany projekt polegający na uzupełnieniu miejskiej aplikacji 19115 o mapę „Ekopunktów” na terenie Warszawy. Na mapie można sprawdzić, gdzie dokładnie znajdują się:

• Punkty Selektywnego Zbierania Odpadów Komunalnych (PSZOK) i Mobilne Punkty Selektywnego Zbierania Odpadów Komunalnych (MPSZOK), w których można zostawić m.in. stare kleje, tusze czy elektrośmieci;
• jadłodzielnie, czyli miejsca ze specjalnie oznaczoną szafką lub lodówką, w których można zostawić lub poczęstować się jedzeniem;
• apteki, które przyjmują przeterminowane leki i termometry rtęciowe.

Warszawa jest partnerem ogólnopolskiej kampanii edukacyjnej „Dobre Cele”, która przybliża Polkom i Polakom celów zrównoważonego rozwoju oraz zachęcenie do działania na rzecz ich realizacji. W ramach zaangażowania w kampanię powstała m.in. wystawa prezentująca Cele Zrównoważonego Rozwoju i pokazująca warszawiakom, jak swoimi codziennymi wyborami i działaniami mogą zmieniać swoje najbliższe otoczenie, a dzięki temu wpływać pozytywnie na własną jakość życia. Działania edukacyjne i informacyjne z zakresu Celów Zrównoważonego Rozwoju prowadzone są także w trybie ciągłym na miejskich profilach w mediach społecznościowych.

W odpowiedzi na wyzwania związane ze zrównoważonym zarządzaniem i efektywnym zużyciem zasobów naturalnych i energii (Zadanie 12.2.) Warszawa prowadzi działania zmierzające do kompleksowej wymiany oświetlenia ulicznego w mieście. W ramach kolejnych zamówień podpisano umowy na wymianę ponad 43 000 opraw oświetleniowych. W wyniku realizacji największego z nich (obejmującego ponad 38 000 lamp) przy wszystkich drogach o statusie powiatowym, wojewódzkim i krajowym, którymi zarządza m.st. Warszawa, do początku 2023 roku zostaną wymienione wszystkie oprawy oświetleniowe. W ramach realizacji zamówienia zostanie także przygotowany system zdalnej kontroli funkcjonowania oraz inwentaryzacji oświetlenia ulicznego na terenie Warszawy, co pozwoli m.in. na sprawniejsze zarządzanie infrastrukturą oświetlenia ulicznego oraz szybkie reagowanie w przypadku awarii. Postęp realizacji wymiany oświetlenia można śledzić poprzez udostępniony przez Zarząd Dróg Miejskich portal internetowy.

Wymiana opraw oświetleniowych pozytywnie wpłynie zarówno na środowisko, bezpieczeństwo, jak i miejskie finanse. Dzięki przeprowadzonej wymianie zużycie energii elektrycznej związane z oświetleniem w tych miejscach zmniejszy się z 49,6 GWh do 21,8 GWh (o ponad 56%) w skali roku. Pozwoli to zmniejszyć emisję dwutlenku węgla o około 30 000 ton rocznie. Dzięki nowoczesnej konstrukcji i parametrom oświetlenia zmniejszy się także zanieczyszczenie światłem oraz zwiększy się bezpieczeństwo na drogach (będzie ono kierowane w większym stopniu tam gdzie jest potrzebne). Koszt wymiany opraw to ponad 32 mln zł, ale dzięki zmniejszonemu zapotrzebowaniu na prąd i zdecydowanie mniejszą awaryjność „zwróci się” on już w niespełna dwa lata.

We współpracy z ekspertami Krajowej Agencji Poszanowania Energii S.A. miasto przygotowuje Warszawski Standard Zielonego Budynku. Będzie to zbiór wytycznych i zaleceń dla nowych i modernizowanych miejskich obiektów, prowadzących do osiągnięcia założonych przez stolicę celów klimatycznych w sektorze budownictwa. Budynki będą spełniały ekologiczne wymagania w obszarach: efektywności energetycznej, zaopatrzenia w ciepło i chłód, gospodarowania wodą i odpadami oraz wprowadzania elementów błękitno-zielonej infrastruktury. Zgodnie z przyjętymi założeniami w pierwszej kolejności Standard będzie obowiązywał budynki, którymi zarządza m.st. Warszawa. W przyszłości miasto będzie zachęcać i promować opracowane wytyczne również wśród inwestorów prywatnych. Przygotowanie standardu jest realizacją jednego z ustaleń Warszawskiego Panelu Klimatycznego, który odbył się w 2020 roku.

Kryzys klimatyczny, którego doświadczamy od kilku lat i obecny kryzys paliwowy będący konsekwencją konfliktu zbrojnego w Ukrainie, stawiają przed samorządami nowe wyzwania i powodują konieczność rewizji dotychczasowego pojmowania pojęcia „zrównoważona energetyka”. Zrównoważenie w dzisiejszych uwarunkowaniach oznacza z jednej strony racjonalizację potrzeb i modelu konsumpcji, a z drugiej strony położenie nacisku na rozsądne gospodarowanie zasobami. Z technicznego punktu widzenia należy już na etapie planowania skupiać się na tworzeniu dzielnic samowystarczalnych energetycznie i miasta krótkich odległości, co pozwoli ograniczyć zużycie energii i paliw niezbędnych do zaspokojenia potrzeb transportowych oraz ograniczy niepotrzebne straty energii.

O ile wdrożenie Warszawskiego Standardu Zielonego Budynku w istotny sposób pozwoli na racjonalne wykorzystanie zasobów, to przed Warszawą stoi wyzwanie doprowadzenia do stuprocentowego pokrycia potrzeb ze źródeł odnawialnych i/lub zeroemisyjnych. W związku z tym w Biurze Ochrony Powietrza i Polityki Klimatycznej (BOPiPK) powstaje program rozwoju miejskiej fotowoltaiki, którego założeniem jest zainstalowanie paneli PV na dachach miejskich obiektów, w lokalizacjach gdzie jest to uzasadnione i możliwe technicznie. W pierwszej kolejności będzie to dotyczyło obiektów zużywających duże ilości energii elektrycznej przez cały rok, przede wszystkim w godzinach dziennych. Będą to m.in. instytucje opiekuńcze, ośrodki sportowe i obiekty infrastruktury transportu zbiorowego. Miasto liczy, że w ciągu najbliższych trzech lat uda się zainstalować około 20MW mocy, co będzie istotnym krokiem miasta w kierunku neutralności klimatycznej. Analizowane są również możliwości produkcji na terenie miasta zielonego wodoru, który byłby wykorzystywany docelowo jako paliwo do miejskich autobusów oraz okresowo pełnił funkcję magazynu energii.

W ramach przeciwdziałania skutkom zmian klimatycznym Warszawa angażuje się także w działania mające na celu zapewnienie jak największej retencji wód opadowych i ich zagospodarowanie w miejscu, gdzie powstają, co jest jednym z priorytetów w zakresie przeciwdziałania i reagowania na skutki zmian klimatycznych ale również zapewnia efektywne zużycie zasobów naturalnych (Zadanie 12.2.). Działania miasta w tym zakresie można podzielić na pięć filarów: dotacje na „małą retencję”, obszary naturalnej retencji, powierzchnie przepuszczalne, kanały miejskie oraz procedury planistyczne.

3.2. Modelowa lokalność – dobra praktyka miasta

Warszawa angażuje się w szereg inicjatyw dotyczących niemarnowania żywności oraz wspiera projekty jej redystrybucji. Zdając sobie sprawę z kompleksowości wyzwania związanego z ograniczeniem marnotrawienia żywności oraz obserwując ilość wyrzucanych po dniach handlowych na targowiskach owoców i warzyw, od czterech lat Warszawa rozwija działanie związane z niemarnowaniem żywności na targowiskach. Inspiracją dla ich rozpoczęcia była inicjatywa Solidarne Żniwa, w ramach której realizowano zbiórki żywności przeznaczonej do wyrzucenia, ale nadającej się do konsumpcji na targowiskach w Paryżu. Pierwszy pilotaż w Warszawie odbył się na targowisku przy ul. Wolumen – jednym z największych w mieście. Został przeprowadzony przez Urząd m.st. Warszawy oraz organizację Foodsharing Warszawa. Wolontariusze z Foodsharing Warszawa pod koniec dnia handlowego obchodzili stragany w poszukiwaniu żywności, która nie zostanie już sprzedana, ale wciąż jest zdatna do spożycia. Następnie segregowali ją i udostępniali warszawiakom w skrzynkach przed wejściem na targowisko. Owoce i warzywa, które nie trafiły do warszawiaków, były przekazywane do jednej z jadłodzielni w Warszawie.

Sukces pierwszego pilotażu oraz pozytywny odzew kupców i mieszkańców utwierdził miasto w przekonaniu, że warto kontynuować to działanie. W marcu 2020 roku wypracowano nowy system zbiórki i dystrybucji nadwyżek żywności i zastosowano go przy realizacji kolejnej edycji pilotażu w 2021 roku. Zmieniono formułę prowadzonych działań oraz nadano im ramy prawno-organizacyjne. Zbiórkę zrealizował Bank Żywności SOS w Warszawie, którego oferta została wybrana w otwartym konkursie. Przeprowadzona w 2021 roku zbiórka żywności miała miejsce na trzech targowiskach – Wolumen, Hale Mirowskie i Targowisko Bemowo i trwała 19 dni. Wolontariusze, którzy byli zaangażowani w zbiórkę, zbierali wszystkie te produkty, które miały być wyrzucone. Na targowisku przy ul. Wolumen zebrano prawie 2 tony warzyw i owoców, w Halach Mirowskich około 500 kg, a na targowisku Bemowo około 240 kg. Łącznie przed zmarnowaniem uratowano niemal trzy tony warzyw i owoców, które następnie trafiły do potrzebujących.

Zebrana żywność była ważona i protokołowana przez wolontariuszy, którzy działali pod opieką pracowników Banku Żywności SOS w Warszawie. Po segregacji zebrane produkty trafiły do warszawskich organizacji wspierających osoby w kryzysie bezdomności oraz potrzebujących, m.in. do Stowarzyszenia Otwarte Drzwi, Fundacji Radość czy Centrum Pomocy Bliźniemu.

Oprócz bezpośredniego, najbardziej wymiernego rezultatu, jakim było uratowanie przed zmarnowaniem blisko trzech ton warzyw i owoców, projekt miał też wymiar edukacyjny. Działania edukacyjne były prowadzone zarówno wśród kupców, jak i lokalnej społeczności. Ścieżka skierowana do kupców obejmowała rozdawanie ulotek z informacją o akcji oraz rozmowy na temat możliwości przekazywania żywności na cele charytatywne. Działania prowadzone dla osób robiących zakupy na targowiskach obejmowały rozdawanie ulotek z informacjami o tym, jak ograniczyć marnowanie żywności oraz rozmowy edukacyjne. W działaniach edukacyjnych wzięło udział około 600 osób – rozdano około 500 ulotek, podjęto rozmowy z około 60 kupcami. Działania prowadzono na terenie targowisk zarówno w czasie zbiórek żywności, jak i poza nimi. Kampanię edukacyjną prowadzono też w mediach społecznościowych. Zamieszczano w nich informacje o zbiórkach, przepisy na dania z sezonowych warzyw i owoców oraz materiały dotyczące przeciwdziałania marnowaniu żywności. Dodatkowo Bank Żywności w Warszawie przygotował e-book z najważniejszymi informacjami o tym, jak przechowywać warzywa i owoce, aby zachowały dłużej świeżość, jak efektywnie wykorzystywać produkty sezonowe itp. E-book był udostępniony nieodpłatnie dla każdego chętnego w mediach społecznościowych oraz na stronie www.bzsos.pl.

Pilotaż projektu nie zakończyłby się takim sukcesem, gdyby nie chętni do współpracy i pomocy sprzedawcy z warszawskich targowisk. Z każdą zbiórką przybywało chętnych do udziału w akcji. Po przeprowadzonym pilotażu widać ogromne zapotrzebowanie na tego typu przedsięwzięcia, dlatego m.st. Warszawy będzie kontynuować projekt w 2022 roku. Jest on z jednym z elementów projektu „EKOstolica – nie marnujmy żywności!”. Druga edycja pilotażu przyniosła kolejne rekomendacje, które zostaną uwzględnione w działaniach prowadzonych w 2022 roku. Najważniejsze z nich związane są z koniecznością poprawy koordynacji działań wolontariuszy, lepszej organizacji utylizacji zepsutych warzyw i owoców oraz wyznaczenia przestrzeni przeznaczonej na realizację zbiórki, w tym przechowywanie zebranej żywności.

3.3. Opis projektu w ramach ,,Planu Działań dla Miast. Modelowa lokalność’’

3.3.1. Krótka charakterystyka projektu

Projekt „EKOstolica – nie marnujmy żywności!” jest pierwszym przedsięwzięciem w Polsce kompleksowo podchodzącym do kwestii marnowania żywności. Wykorzystuje doświadczenia z pilotaży, co pozwoli na zapewnienie wysokiej skuteczności i efektywności działań prowadzonych na szerszą skalę w Warszawie. Głównym celem projektu jest ograniczenie skali marnowania żywności oraz bioodpadów. Oczekuje się, że w wyniku realizacji projektu wzrośnie wiedza i świadomość mieszkańców na temat strat żywności oraz, że zwiększy się dostęp do warzyw i owoców dla osób potrzebujących.

Projekt składa się z czterech komponentów: zbiórki żywności na targowiskach, działań promocyjnych, badania ilościowego i jakościowego na temat nawyków zakupowych, marnowania żywności i obrotu żywnością oraz podsumowania i rekomendacji. Projekt planowany jest do realizacji do końca 2022 roku.

Projekt ma kilka grup odbiorców. Pierwszą grupą są zarządcy targowisk oraz sprzedający żywność na warszawskich targowiskach. W realizację projektu zaangażowane zostaną również organizacje pozarządowe – druga grupa odbiorców. Zbiórkę żywności na targowiskach w ramach zlecenia realizacji zadania publicznego przeprowadzi, wybrany w otwartym konkursie,  Bank Żywności w Warszawie. Organizacje pozarządowe i instytucje działające na terenie Warszawy będą również zaangażowane w redystrybucję żywności zebranej podczas zbiórek. Pozostali odbiorcy projektu to lokalna społeczność: mieszkańcy i wolontariusze w projekcie.

Rycina 10. Spotkanie edukacyjne z kupcami i mieszkańcami (źródło:  m.st. Warszawa)

Projekt uzgodniono z Komisją Dialogu Społecznego ds. organizacji wspierających. Zapewniono udział społeczności w projekcie, w tym działania aktywizacyjne zmierzające do włączenia w jego realizację kupców, mieszkańców i organizacji pozarządowych. Przed zbiórką żywności planowane są spotkania informacyjne i edukacyjne z zarządcami targowisk i kupcami. Miasto będzie promować efekty działań i postawy za pośrednictwem stron internetowych i mediów społecznościowych. Prowadzone będą także działania podnoszące świadomość problemu wśród lokalnej społeczności, z której m.in. będą rekrutowani wolontariusze.

3.3.2. Realizacja i wdrażanie

Trzonem projektu „EKOstolica – nie marnujmy żywności” jest zbiórka żywności (niesprzedanej, ale zdatnej do spożycia) na targowiskach. Wykonawcą wybranym do realizacji tego komponentu (w formie zadania publicznego) jest Bank Żywności w Warszawie. Wykonawca oprócz realizacji zadania, odpowiada również za koordynację działań , do których należy m.in. współpraca z Urzędem m.st. Warszawy, reprezentowanym przez Centrum Komunikacji Społecznej (CKS). Z ramienia Urzędu Miasta oprócz CKS w realizację zadania włączone jest też Biuro Rozwoju Gospodarczego, które odpowiada za targowiska miejskie. Ścisła i merytoryczna współpraca zarówno wewnątrz urzędu, jak i z partnerem zewnętrznym jest kluczowa dla skuteczności i efektywności prowadzonych działań.

W tym roku planowana jest realizacja zbiórek na sześciu targowiskach. Zbiórki będą odbywać się w okresie od wiosny do późnej jesieni, co najmniej raz w tygodniu na każdym z nich. Dni, w których realizowane będą zbiórki, zostaną zaplanowane z wyprzedzeniem, tak aby kupcy wiedzieli o nich wcześniej oraz żeby budować i wzmacniać nawyk odkładania żywności przeznaczonej do oddania. Informacja o rozpoczęciu samej akcji, jak i dniach zbiórek zostanie wywieszona na każdym targowisku, które będzie nią objęte.

Rycina 11. Produkty uratowane, wykorzystane do gotowania podczas spotkania edukacyjne (źródło:  m.st. Warszawa)

Każde targowisko będzie miało przypisanego koordynatora. Koordynator będzie odpowiedzialny za nawiązanie współpracy z zarządcami targowisk, nawiązanie relacji z kupcami oraz ich edukację, ale przede wszystkim za zorganizowanie zbiórki. Koordynatorzy zbiórek będą również odpowiedzialni za przeprowadzenie rekrutacji wolontariuszy, którzy będą pomagać przy ich przeprowadzeniu. Nad pracą koordynatorów zbiórek oraz wolontariuszy będzie czuwał koordynator projektu.

Rycina 12. Koordynator projektu podczas rozmowy edukacyjne z kupcami (źródło: m.st. Warszawa)

Ważnym aspektem organizacji zbiórek żywności na targowiskach jest zapewnienie miejsca do przechowywania oraz transportu sprzętów niezbędnych do przeprowadzenia zbiórek. Jeżeli będzie to możliwe do tego celu wykorzystane zostaną nieodpłatnie przestrzenie na targowiskach. Jeżeli się nie uda, konieczny będzie odpłatny wynajem pomieszczeń na targowiskach lub w ich okolicy. Zebrana żywność będzie przyjęta do systemu magazynowego Banku Żywności, co zostanie potwierdzone dokumentem przyjęcia.

Kolejnym ważnym etapem zbiórek jest właściwa redystrybucja produktów. Zebrana żywność będzie przekazywana lokalnym organizacjom pozarządowym lub instytucjom działającym na rzecz osób potrzebujących. Odbiory zebranej żywności będą odbywać się zgodnie z harmonogramem zbiórek. W procesie zbierania żywności pojawia się problem związany z koniecznością utylizacji części z zebranych produktów, które okazują się niezdatne do spożycia. Potwierdziły to doświadczenia z pilotażu projektu. Dlatego koordynatorzy zbiórek zostaną odpowiednio przygotowani do tego, aby nie przyjmować od kupców, ani nie przekazywać organizacjom zepsutych produktów. Pozwoli to na zminimalizowanie problemu. W przypadku pojawienia się w zebranej żywności, popsutych produktów Bank Żywności w Warszawie będzie prosić organizacje obdarowywane o utylizację tych produktów we własnych zakresie. Jeśli organizacja wyrazi na to zgodę, przewidywany jest zwrot części kosztów za wywóz śmieci.

Do realizacji projektu włączeni zostaną wolontariusze. Za ich rekrutację odpowiada koordynator projektu oraz koordynatorzy zbiórek. Przy współpracy z wolontariuszami zostaną wypracowane standardy współpracy opracowane w projekcie „Ochotnicy warszawscy”. Z każdym wolontariuszem zostanie podpisane porozumienie. Wolontariusze będą mieli także zapewnione ubezpieczenie NNW. Mając na względzie doświadczenie z pilotażu projektu (zbiórki to ciężka praca fizyczna o dużej intensywności, praca na zewnątrz, czasami w niesprzyjających warunkach pogodowych) i świadomość, że utrzymanie stałej współpracy z wolontariuszami przez cały okres trwania projektu będzie bardzo trudne, traktujemy pracę wolontariuszy jako działanie pożądane ale jednocześnie dodatkowe, nie obligatoryjne.

Rycina 13. Zupa ugotowana z zebranych warzyw (źródło: m.st. Warszawa)

Kluczowe w realizacji projektu są działania edukacyjne na temat niemarnowania żywności oraz pomocy osobom potrzebującym skierowane do zarządców i kupców. Będą one prowadzone w całym okresie trwania projektu i będą miały różne formy. Po pierwsze będą to materiały informacyjno-edukacyjne, zarówno te w formie drukowanej (plakaty, papierowy newsletter), jak i elektronicznej (grafiki, porady, przepisy, ciekawostki). Materiały będą dystrybuowane na targowiskach oraz dostępne w social mediach: na profilach targowisk i grup lokalnych na Facebooku, na stronie urzędu miasta i urzędów dzielnic. Przewiduje się też założenie wydarzenia lub grupy projektu na Facebooku oraz powstanie dedykowanej zakładki na stronie Banku Żywności. Za najważniejsze w działaniach edukacyjno-informacyjnych miasto uważa bezpośrednie rozmowy i spotkania z zarządcami i kupcami. Spotkania (w tym wspólne gotowanie z niesprzedanych produktów) będą prowadzone najbardziej intensywnie na początku realizacji projektu, ale tego typu wydarzenia zostaną utrzymane przez cały okres trwania projektu.

Działania promocyjne są komponentem ważnym dla kompleksowości prowadzonego projektu. W ich ramach przewidziano do realizacji dwa uzupełniające się elementy. Pierwszym będzie promocja zbiórek żywności oraz zaangażowania zarządców i kupców w ich realizację. Działania promocyjne związane z działaniami na targowiskach prowadzone będą w sposób ciągły i systematyczny z wykorzystaniem mediów społecznościowych, w tym grup lokalnych, profili targowisk i specjalnie utworzonych grup na Facebooku. Na jej potrzeby powstaną także materiały drukowane (plakaty, naklejki dla kupców). Drugim elementem promocyjnym będzie kampania promująca oszczędzanie zasobów i niemarnowanie żywności. Kampania w swoich założeniach może, ale nie musi nawiązywać do działań prowadzonych na targowiskach. Będzie skierowana do mieszkańców Warszawy, a jej głównym celem będzie budowanie prawidłowych postaw wśród lokalnej wspólnoty i zachęcanie do racjonalnego wykorzystania zasobów, zmniejszenia wolumenu odpadów. Kampania planowana jest do realizacji dwa razy w roku m.in. poprzez spoty w transporcie publicznym czy media społecznościowe, w okresach okołoświątecznych (Wielkanoc i Boże Narodzenie), które sprzyjają marnowaniu żywności.

Rycina 14. Poczęstunek (źródło: m.st. Warszawa)

W drugiej połowie roku miasto planuje zrealizować badania ilościowe i jakościowe, które pozwolą zebrać informacje i dane dotyczące marnowania żywności w Warszawie. Wyniki badań mają dostarczyć miastu informacji, w jaki sposób może ono przeciwdziałać marnowaniu żywności (nie tylko na targowiskach) oraz pomóc w zaprojektowaniu przyszłych działań i projektów tak, aby w maksymalny sposób odpowiadały na najważniejsze problemy w tym obszarze. Badania pomogą też zebrać dane o skali zjawiska marnowania żywności i identyfikacji głównych przyczyn jej marnowania w społeczności lokalnej (na poziomie Warszawy). Do realizacji planowane są badania ilościowe mieszkańców dotyczące nawyków zakupowych i marnowania żywności (CATI, CAWI).

3.3.3. Produkty/rezultaty z odniesieniem do wskaźników zrównoważonego rozwoju

W ramach głównego komponentu projektu tj. zbiórki żywności na targowiskach wykonawca zadania tj. Bank Żywności w Warszawie założono kilka wskaźników produktu – będących bezpośrednim produktem realizacji projektu oraz rezultatu – odpowiadające bezpośrednim efektom realizacji projektu. Szacunki dla wskaźników określonych w projekcie bazowały na doświadczeniach z pilotażu w 2021 roku.

Wskaźnikiem produktu projektu w ramach komponentu dotyczącego zbiórki żywności będzie przeprowadzenie zbiorki na co najmniej sześć targowiskach. Zakłada się pozyskanie co najmniej 15 ton żywności od co najmniej 90 kupców z warszawskich targowisk. Projekt zakłada również udział co najmniej 30 wolontariuszy oraz co najmniej 10 organizacji pozarządowych, które będą redystrybuować zebraną żywność. Te bezpośrednie efekty projektu wpisują się w osiągnięcie Celu 12. Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja poprzez zmniejszenie ilości marnowanej żywności w sprzedaży detalicznej (Zadanie 12.3) oraz obniżenie ilości bioodpadów (Zadanie 12.5).

Jednocześnie, miasto dostrzega, jak ważne są działania edukacyjne. W ramach zaplanowanych działań przewiduje się opracowanie merytoryczne i organizację działań edukacyjnych, na temat niemarnowania żywności oraz pomocy osobom potrzebującym, skierowanych do co najmniej 700 osób: zarządców i kupców.

Uzupełnieniem działań edukacyjnych będą działania promocyjne i informacyjne skierowane nie tylko do bezpośrednich odbiorców projektu, ale również do społeczności lokalnej. Zakłada się, że działania promocyjno-informacyjne dotrą do co najmniej 500 000 odbiorców. Zarówno działania edukacyjne, jak i promocyjno-informacyjne realizują Cel 12. w zakresie podnoszą świadomość w zakresie zrównoważonego rozwoju (Zadanie 12.8.).

Rozdział 4. Deklaracja kierunku dalszego działania w ramach Dziedzictwa WUF11 (WUF11 Legacy) w latach 2023-2024

Działania prowadzone przez Warszawę w zakresie niemarnowania żywności na targowiskach trwają już kilka lat. Z każdy rokiem obserwuje się większą otwartość i chęć do włączenia się w akcję, zarówno wśród zarządców targowisk, jak i kupców. Podejmowane działania służą utrzymywaniu tej tendencji i sprawianiu, że świadomość problemu marnowania jedzenia wśród grup docelowych projektu będzie rosła, co przełoży się na jeszcze większe zaangażowanie w działania w przyszłości oraz zmianę podejścia kupców do marnowania żywności. Na podstawie rekomendacji wypracowanych podczas realizacji projektu w 2022 roku planuje się kontynuować w Warszawie działania budujące warunki sprzyjające zmniejszaniu marnotrawstwa żywności.

M.st. Warszawa w ramach Dziedzictwa WUF11 deklaruje także działania popularyzatorskie i edukacyjne dedykowane miastom o podobnych potrzebach (niezależnie od ich wielkości), a także miastom sąsiednim w ujęciu lokalnym i ponadlokalnym oraz innym zewnętrznym grupom docelowym. W ramach projektu będą realizowane akcje edukacyjne i włączające mieszkańców, kupców i organizacje pozarządowe, dodatkowo odbiorcami kampanii edukacyjnych będą odwiedzający miasto. Efekty projektu, rekomendacje i dobre praktyki będą upowszechniane podczas wydarzeń krajowych i miejskich oraz w Internecie. Będą one przedmiotem debat w organizacjach, do których należy stolica, w tym w ramach Stowarzyszenia „Metropolia Warszawa”, czy Unii Metropolii Polskich. Planowane działania bazują na dotychczasowych doświadczeniach i są możliwe do wykonania począwszy od IV kwartału 2022 roku.

Warszawa będzie także kontynuować aktywne uczestnictwo w grupie roboczej ds. systemu żywnościowego działającej w ramach sieci EUROCITIES, w ramach której będzie dzielić się doświadczeniami z innymi miastami europejskimi, prowadzić akcje lobbingu względem instytucji europejskich w celu uznania kluczowej roli miast w transformacji systemu żywnościowego oraz sieciować się i wspólnie z innymi miastami brać udział w projektach partnerskich.

Warszawa zobowiązała się do osiągnięcia neutralności klimatycznej w 2050 roku w ramach Programu Zielone Miasta. Jednym z narzędzi służących osiągnięcia tego celu jest ograniczenie marnowania żywności. Zmarnowana żywności (wyprodukowana, a nie skonsumowana) odpowiada za 8 do 10% emisji gazów cieplarnianych.

Rozdział 5. Rekomendacje na bazie doradztwa

Przedstawione poniżej rekomendacje zostały podzielone na te które wynikają wprost z realizacji projektu „EKOstolica – nie marnujmy żywności”, w szczególności jej głównego komponentu, tj. zbiórki żywności (niesprzedanej, ale zdatnej do spożycia) na targowiskach (rekomendacje szczegółowe) oraz te, które odnoszą się do Celu 12. (rekomendacje ogólne).

• Rekomendacje szczegółowe

Odpowiednie ramy prawne

Zebrana w ramach zbiórek żywność może być przekazana potrzebującym tylko poprzez organizacje uprawnione do prowadzenia tego typu działań. Dlatego system zbiórek i dystrybucji nadwyżek żywności powinien posiadać odpowiednie ramy prawno-organizacyjne. Zasady zastosowane w konkursie na realizację zadania publicznego powinny zakładać realizację zbiórek przez organizację pozarządową oraz przekazywanie zebranych artykułów organizacjom lokalnym, które przekażą je osobom potrzebującym.

Koordynacja działań

Każde targowisko, na którym prowadzona jest zbiórka żywności niesprzedanej, ale zdatnej do spożycia, powinno mieć przypisanego koordynatora. Koordynator jest odpowiedzialny za nawiązanie współpracy z zarządcami targowisk, nawiązanie relacji z kupcami oraz ich edukację, ale przede wszystkim za zorganizowanie zbiórki. Jest to osoba, która pełni kluczową rolę w projekcie. Dla zarządców targowisk, kupców oraz lokalnej społeczności jest twarzą projektu dlatego należy w miarę możliwości zadbać, aby była to ta sama osoba przez cały okres trwania projektu.

Włączenie zarządców targowisk

Regularna współpraca z zarządcami targowisk przekłada się na większe zrozumienie i poparcie dla prowadzonych działań. Planując działania na targowiskach, konieczne jest nawiązanie współpracy z zarządcami targowisk i włączenie ich w projekt od momentu planowania działań. Przed zbiórką żywności warto zaplanować spotkania informacyjne i edukacyjne z zarządcami targowisk.

Zaangażowanie wolontariuszy

Zaangażowanie wolontariuszy w prowadzenie zbiórek jest bardzo ważne. Jednak mając na względzie fakt, że zbiórki to ciężka praca fizyczna o dużej intensywności, na zewnątrz, czasami w niesprzyjających warunkach pogodowych i że utrzymanie stałej współpracy z wolontariuszami przez cały okres trwania projektu jest trudne, należy ich pracę traktować jako pożądane działanie dodatkowe, a niewarunkujące możliwość realizacji projektu.

Zapewnienie przestrzeni do przechowywania sprzętów

Organizacja zbiórek żywności na targowiskach wymaga zapewnienia miejsca do przechowywania oraz transportu sprzętów niezbędnych do przeprowadzenia zbiórek np. wagi czy wózków do transportu zebranej żywności. W pierwszej kolejności warto poszukać takiej przestrzeni na terenie targowisk.

Zapewnienie utylizacji zepsutych warzyw i owoców

W procesie zbierania żywności pojawia się problem związany z koniecznością utylizacji części z zebranych produktów, które okazują się niezdatne do spożycia. Dlatego należy odpowiednio przygotować koordynatorów zbiórek do tego, aby nie przyjmowali od kupców, ani nie przekazywali organizacjom zepsutych produktów. Pozwoli to na zminimalizowanie problemu. Należy też odpowiednio zaplanować utylizację popsutych produktów albo we własnym zakresie, albo przekazując to zadanie organizacji, do której przekazywane będą produkty, poprzez odpowiedni zapis w wymogach konkursowych.

Działania edukacyjne

Kluczowe w realizacji projektu są działania edukacyjne na temat niemarnowania żywności oraz pomocy osobom potrzebującym skierowane do zarządców i kupców. Należy je prowadzić w całym okresie trwania projektu, przy wykorzystaniu różnorodnych form – drukowanej: plakaty, papierowy newsletter, jak i elektronicznej: grafiki, porady, przepisy, ciekawostki oraz zróżnicowanych kanałów dystrybucji: bezpośrednio na targowiskach, w social mediach: na profilach targowisk i grup lokalnych na Facebooku, na stronie urzędu miasta. Ważnym elementem działań edukacyjno-informacyjnych są bezpośrednie rozmowy i spotkania z zarządcami targowisk i kupcami. Prowadzone działania podnoszą świadomość problemu wśród lokalnej społeczności, z której m.in. są rekrutowani wolontariusze.

Działania promocyjne

Działania promocyjne są komponentem ważnym dla kompleksowości prowadzonego projektu. Warto w działaniach promocyjnych połączyć dwa komponenty: bezpośrednią promocję zbiórek żywności oraz zaangażowania zarządców i kupców w ich realizację oraz kampanię promującą oszczędzanie zasobów i niemarnowanie żywności. Kampania w swoich założeniach może, ale nie musi nawiązywać do działań prowadzonych na targowiskach, a jej głównym cel powinien być skoncentrowany wokół budowania prawidłowych postaw wśród lokalnej wspólnoty i zachęcanie do racjonalnego wykorzystania zasobów i zmniejszenia wolumenu odpadów.

Dążenie do docelowego ograniczenia roli urzędu w organizowaniu i finansowaniu działań

Realizacja zbiórek żywności i ich dystrybucji w formule realizacji działania publicznego opłacanego ze środków budżetu samorządowego powinno być z założenia formą przejściową. Należy planować i prowadzić działania w taki sposób, aby wszystkie strony zaangażowane w projekt (przedsiębiorcy, organizacje społeczne i mieszkańcy) wypracowały mechanizmy współpracy, które pozwolą na stopniowe wycofywanie się urzędu miasta przy jednoczesnym utrzymaniu realizacji działania polegającego na ograniczeniu marnowania żywności i przekazywania jej nadwyżek, które nie mogą być sprzedane potrzebującym.

• Rekomendacje ogólne

Zapewnienie koordynacji działań

Sprawne zarządzanie i koordynacja działań realizujących Cel 12. wymaga zaangażowania i współpracy pomiędzy komórkami odpowiedzialnymi za różne aspekty działania miasta (w szczególności odpady, współpracę z przedsiębiorcami, kwestie społeczne, edukację), a także szerokiego zaangażowania mieszkańców i podmiotów zewnętrznych.

Edukacja, edukacja i jeszcze raz edukacja

Realizacja Celu 12. wymaga zmiany nawyków i wypracowania odpowiednich modeli zachowań zarówno wśród przedsiębiorców, jak i konsumentów, dlatego aspektem niezbędnym dla osiągnięcia trwałych i długofalowych efektów jest edukacja mieszkańców. Celem działań edukacyjnych musi być internalizacja oczekiwanych postaw pro środowiskowych. Komponent edukacyjny (informacyjno-edukacyjny) powinien być elementem wszystkich działań związanych z realizacją Celu 12., niezależnie od tego czy dotyczą one marnowania żywności czy segregacji odpadów. Działania edukacyjne pozwalają na zapobieganie negatywnym skutkom (np. marnowaniu żywności) w długim okresie poprzez zmianę nawyków i postaw mieszkańców.

Poprawa jakości dostępnych danych

Zarówno działania bezpośrednie, jak i edukacja będzie tym skuteczniejsza im lepiej zostaną poznane przyczyny obecnego stanu rzeczy. Do tego niezbędne są badania prowadzone zarówno wśród przedsiębiorców, jak i mieszkańców. Badania powinny w szczególności diagnozować bariery dla zmiany zachowań na pożądane.

Problemem monitorowania realizacji Celu 12. są także niedostatki w zbiorczych danych na temat jego poszczególnych komponentów. Dotyczy to w szczególności kwestii marnowania żywności, gdzie możemy polegać tylko na szacunkach, których dokładność jest niska. Bez jednoznacznych danych bazowych bardzo trudno jest monitorować postęp (lub jego brak) oraz skuteczność (lub jej brak) prowadzonych działań. W związku z powyższym badania dotyczące podejścia różnych grup (producentów, dystrybutorów, konsumentów) m.in. do kwestii marnowania żywności powinny być prowadzone cyklicznie. W ten sposób można obserwować przynajmniej tendencje w tym zakresie (choć w dużej mierze będą to ciągle deklaracje, a nie twarde dane).