Zabrze

PROGRAM DOSTĘPNOŚCI MIASTA ZABRZE

Wstęp

Towarzyszący 11. Światowemu Forum Miejskiemu „Plan Działań dla Miast. Modelowa lokalność” (PDM) to program unikatowy w skali europejskiej. Łączy ponad sto polskich miast, które w różnorodny sposób odpowiadają na lokalne wyzwania zgodne z celami zrównoważonego rozwoju określonymi w Agendzie 2030. Jego celem jest włączenie polskich miast w światową dyskusję na temat trendów zrównoważonej urbanizacji oraz popularyzacja ich wdrażania w ramach zadań własnych miast.

Kryterium kwalifikacji do programu stanowiły dotychczasowe osiągnięcia miast w wybranym celu zrównoważonego rozwoju Agendy 2030. O unikatowym charakterze „Planu Działań dla Miast” przesądza przedstawienie w jednej inicjatywie bogactwa różnorodnych doświadczeń, którymi polskie miasta mogą dzielić się z innymi. Program PDM prowadzony był równolegle do prac nad nową Krajową Polityką Miejską 2030 i stanowi jeden z projektów strategicznych ujętych w KPM 2030. Dokument pokazuje dobre praktyki wypracowane już przez polskie miasta w ostatnich latach, aby mierzyć się z wyzwaniami w 17 celach, w tym ubóstwem mieszkańców, nierównościami społecznymi, barierami w rozwoju gospodarczym czy zmianami klimatu. Jednocześnie jak w soczewce dokument skupia się na 2022 roku i ukazuje bogactwo projektów zaplanowanych w miastach na ten rok. Chociaż Światowe Forum Miejskie trwa kilka dni, poprzez te działania jest obecne w ponad 100 polskich miastach przez cały okres realizacji „Planu Działań dla Miast”.

Zabrze bierze udział w Programie „Plan Działań dla Miast. Modelowa lokalność” z projektem „Program Dostępności Miasta Zabrze”, co przyczyni się do pozostawienia trwałego wkładu w wypracowanie wspólnej wizji zrównoważonego rozwoju polskich miast dzięki wymianie doświadczeń. Włączając się w światowy trend zrównoważonej przemiany przestrzeni miejskich oraz realizując projekt w ramach „Planu Działań dla Miast”, Zabrze uczestniczy w dyskusji na temat rozwoju terenów zurbanizowanych oraz tworzeniu platformy dla systematycznego udoskonalania i wdrażania dobrych wzorców w lokalnych politykach miejskich. PDM ma na celu upowszechnienie dobrych praktyk zaczerpniętych ze zrealizowanych przedsięwzięć wypełniających Cele Zrównoważonego Rozwoju ONZ oraz promocję osiągnięć poszczególnych miast w ich wypełnianiu, istotnych z perspektywy miast i szukania odpowiedzi na lokalnie występujące problemy, niezależnie od skali projektów lub działań.

Działania Zabrza realizowane w ramach „Planu Działań dla Miast” w projekcie „Program Dostępności Miasta Zabrze” odwołują się do 11. i 16. Celu Zrównoważonego Rozwoju, tj. Zrównoważone miasta i społeczności oraz Pokój, sprawiedliwość i silne instytucje. Realizacja tego projektu wpisuje się w rozstrzygnięcia strategiczne w dokumentach strategicznych Zabrza wymienionych w raporcie. Zapraszamy do lektury raportu i zapoznania się z wyzwaniami i osiągnięciami Zabrza.

Rozdział 1. Przyczyny podjęcia przez Zabrze działań w Celu 11. Zrównoważone miasta i społeczności oraz Celu 16. Pokój, sprawiedliwość i silne instytucje

1.1. Krótka charakterystyka miasta

Miasto Zabrze zlokalizowane jest na południu Polski, w centralnej części województwa śląskiego, w Subregionie Centralnym. Jest czwartym co do wielkości ośrodkiem miejskim w Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii. Zajmuje 80,4 km²i liczy 170 924 mieszkańców (BDL GUS, 2020). Pod względem administracyjnym Zabrze jest gminą miejską i zarazem miastem na prawach powiatu. Zabrze było przez dziesięciolecia jednym ze sztandarowych ośrodków przemysłu ciężkiego na Śląsku, jeszcze nie tak dawno na terenie miasta funkcjonowało osiem zakładów wydobywczych.

Rycina 1. Zabrze – widok z drona (źródło: UM w Zabrzu)

W ostatnich latach miasto Zabrze znacząco zmieniło swój wizerunek; z typowo przemysłowego przekształciło się w miasto innowacyjnej gospodarki, specjalistycznej medycyny, kultury i sportu oraz turystyki przemysłowej. W ubiegłych 25 latach miasto przeszło radykalną zmianę gospodarczą. Ograniczenie w dużym stopniu działalności przemysłowej związanej z tradycyjnymi przemysłami, w szczególności z górnictwem, hutnictwem i koksownictwem, spowodowało, że Zabrze zaczęło poszukiwać nowej ścieżki rozwojowej. Zabrze posiada wiele zabytków dziedzictwa poprzemysłowego, dzięki którym na stałe wpisało się już w Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego oraz stało się ważnym punktem na mapie Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego. Zrewitalizowane obiekty pogórniczne, tj. Sztolnia Królowa „Luiza” z Parkiem 12C czy Kopalnia „Guido” stały się symbolem rozpoznawalności miasta. Całościowy obraz dopełniają obiekty: Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna na odcinku od szybu „Carnall” po szyb „Maciej”, jak również Dom Muzyki i Tańca, Teatr Nowy czy Filharmonia.

Rycina 2. Park 12C (źródło: UM w Zabrzu)

Rycina 3. Guido z drona (źródło: UM w Zabrzu)

Rycina 4. Teatr Nowy Industriada (źródło: UM w Zabrzu)

Bogata i różnorodna oferta kulturalna to kolejny znak rozpoznawczy Zabrza – miasta proponującego wydarzenia i atrakcje o randze międzynarodowej, np. Międzynarodowy Festiwal im. Krzysztofa Pendereckiego, Międzynarodowy Festiwal Tańca czy Międzynarodowy Festiwal Rysowania. Bogatą ofertę kulturalną miasta dopełniają Muzeum Miejskie, Miejski Ośrodek Kultury, dwa nowoczesne kinowe multipleksy i najstarsze na Śląsku kino „Roma”.

Atutem miasta jest z pewnością sport, który wnosi znaczący wkład w rozwój regionu. Oprócz rozpoznawalnych w kraju, Europie i świecie ikon futbolu, lekkoatletyki czy boksu Zabrze szczyci się działalnością kilkudziesięciu klubów, stowarzyszeń i organizacji sportowych z legendarnym klubem piłkarskim „Górnik Zabrze” na czele, który został jedynym w Polsce finalistą Europejskich Rozgrywek Piłkarskich. W Zabrzu podejmowane są liczne działania aktywizujące sportowo mieszkańców. Ikony miasta – Górnik Zabrze i nowy stadion Arena Zabrze stanowią jedne z główniejszych i z pewnością rozpoznawalnych atutów Zabrza.

Rycina 5. Arena Zabrze (źródło: UM w Zabrzu)

Zabrze jest niekwestionowanym centrum medycznym z licznymi i utytułowanymi placówkami służby zdrowia, działają tu m.in. Śląskie Centrum Chorób Serca, Centrum Zdrowia Kobiety i Dziecka w ramach Szpitala Miejskiego w Zabrzu, Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny, Szpital Specjalistyczny.

To prężny ośrodek nauki. Atrakcyjne kierunki studiów oferuje Politechnika Śląska, która w Zabrzu ma dwa wydziały: pierwszy, i jak dotąd jedyny w Polsce, Wydział Inżynierii Biomedycznej oraz Wydział Organizacji i Zarządzania, na którym w tym roku akademickim otwarto nowy prestiżowy kierunek: technologie kognitywne. Rozpoznawalnym symbolem Zabrza i Śląska na medycznej mapie Polski jest Śląski Uniwersytet Medyczny. Na mającym swoją siedzibę w Zabrzu Wydziale Nauk Medycznych kształci się ponad 2000 specjalistów. Najnowszą propozycją w akademickiej ofercie Zabrza jest uruchomiony przez Wyższą Szkołę Techniczną Wydział Nauk Medycznych. Miasto Zabrze jest również symbolem innowacji z zakresu medycyny, dzięki Śląskiemu Centrum Chorób Serca oraz Fundacji Rozwoju Kardiochirurgii im. prof. Zbigniewa Religi, prowadzącej działalność naukową oraz upowszechniającą wiedzę. Są one również znaczącymi ośrodkami w skali międzynarodowej. Pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku został utworzony w Zabrzu Śląski Ośrodek Techniki Medycznej, obecnie Instytut Techniki i Aparatury Medycznej. Warto wymienić również Śląski Park Technologii Medycznych Kardio-Med Silesia i umiejscowiony w Zabrzu Wydział Inżynierii Biomedycznej Politechniki Śląskiej. Przy wydziale powstaje obecnie, tworzone przez Politechnikę Śląską i koncern Philips, Śląskie Centrum Inżynierskiego Wspomagania Medycyny i Sportu. Z kolei Śląski Uniwersytet Medyczny finalizuje prace nad uruchomieniem Centrum Symulacji Medycznej.

Miasto jest ośrodkiem innowacyjnej gospodarki, a przyjazne warunki dla przedsiębiorczości przekładają się np. na wzrost zainteresowania prowadzeniem biznesu w zabrzańskiej części Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, gdzie około 60% powierzchni zostało wykorzystane na stworzenie ponad 1500 nowych miejsc pracy i inwestycje warte 500 mln zł. Uzbrojone ze wsparciem środków zewnętrznych tereny Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej w Zabrzu to obecnie najbardziej dynamicznie rozwijający się obszar gospodarczy w mieście i w regionie. Łączna powierzchnia terenów inwestycyjnych strefy na terenie miasta w wynosi prawie 157 ha. W zakresie rozwoju lokalnego rynku pracy i przedsiębiorczości zostało powołane Zabrzańskie Centrum Rozwoju Przedsiębiorczości, które we współpracy m.in. z Powiatowym Urzędem Pracy, Urzędem Skarbowym dąży do zapewnienia profesjonalnej i kompleksowej obsługi przy otwieraniu i prowadzeniu działalności gospodarczej, świadczenia szerokiego zakresu usług doradczych, promowania przedsiębiorczości wśród mieszkańców Zabrza, organizacji szkoleń i konferencji, mających na celu podnoszenie kwalifikacji i umiejętności przedsiębiorców, udzielania informacji na temat źródeł dofinansowania do działalności gospodarczej. Realizowany jest również Program „Startup City Zabrze”, którego celem jest skoordynowanie ekosystemu budowania startupowego w mieście, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów medycyny i branż pokrewnych, m.in. medtech, farmtech, biotech.

Rycina 6. Powiatowy Urząd Pracy (źródło: UM w Zabrzu)

W Zabrzu wprowadzane są również innowacje technologiczne w odniesieniu do zarządzania publicznego. W mieście konsekwentnie opracowywano, a następnie przyjęto do realizacji dokument „E-Zabrze – Program budowy Społeczeństwa Informacyjnego miasta Zabrze”. W 2015 roku program został formalnie wprowadzony w kolejny etap realizacji przez przyjęcie e-Zabrze Strategii budowy Społeczeństwa Informacyjnego miasta Zabrze do roku 2020+.

Inne ważne działania podejmowane dla miasta to: projekt poprawy gospodarki wodno-ściekowej na terenie gminy Zabrze, liczne działania realizowane przez Zabrzańskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji, zadania inwestycyjne i modernizacyjne zrealizowane przez Zabrzańskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej, rozbudowa Drogowej Trasy Średnicowej na odcinku Katowice – Gliwice, która w istotny sposób wpłynęła na dostępność komunikacyjną miasta oraz wzrost jego atrakcyjności inwestycyjnej. Dodatkowym atutem miasta są tereny zielone, które zajmują aż 62% jego powierzchni. Duże znaczenia dla rozwoju Zabrza ma także wdrażany Program rewitalizacji i rekultywacji terenów poprzemysłowych, który obejmuje ponad 600 ha gruntów po przemyśle ciężkim.

Miasto Zabrze podejmuje wiele działań na rzecz poprawy sytuacji społecznej, m.in. poprzez utworzenie Centrum Usług Społecznych, Centrum Rozwoju Rodziny, Centrum Organizacji Pozarządowych, silną współpracę z Miejskim Ośrodkiem Pomocy Rodzinie (MOPR) czy Powiatowym Urzędem Pracy. Realizowane są projekty mające na celu minimalizację problemów społecznych, wykluczenia społecznego np. seniorów, przezwyciężania trudnych sytuacji życiowych, a także podejmowane są działania na rzecz aktywizacji osób niepełnosprawnych, likwidacji barier architektoniczny oraz całościową poprawę jakości funkcjonowania osób niepełnosprawnych we wszystkich dziedzinach życia. By móc ocenić poziom dostępności usług, wydarzeń i obiektów, miasto Zabrze przeprowadziło analizy wskazujące kierunki dalszego rozwoju. W 2013 roku miasto liczyło 177 190 mieszkańców z czego około 10% to były osoby niepełnosprawne. Dążąc do tego, aby środowisko stało się dostępne dla wszystkich, podjęto wiele działań zawartych w dokumencie „Miasto Zabrze Przyjazne Osobom Niepełnosprawnym”, który jest dokumentem operacyjnym dla Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Miasta Zabrze na lata 2010-2020 i którego celem była poprawa jakości funkcjonowania osób niepełnosprawnych we wszystkich sferach życia w horyzoncie ośmiu lat. Na potrzeby realizacji projektu wśród osób niepełnosprawnych i ich rodzin przeprowadzono wówczas ankietę jakości i potrzeb z podziałem na dzielnice miasta. Na tej podstawie dokonano analizy następujących zasobów: likwidacji barier architektonicznych, technicznych, w komunikowaniu się w tym obiektów sportowych, kultury, rekreacji, oświatowych, MOPR, podmiotów leczniczych, infrastruktury, dostosowania linii autobusowych i tramwajowych, aktywności zawodowej, realizacji zadań Powiatu ze środków PFRON, aktywności społecznej, programu. Działania te jednoznacznie wskazały, że we wszystkich dziedzinach życia należy systematycznie wprowadzać rozwiązania praktyczne dla wszystkich, włączające osoby niepełnosprawne i ich rodziny, tak aby wszyscy mieszkańcy na miarę swoich potrzeb i możliwości znaleźli tu miejsce dla rozwoju i świadomego uczestnictwa.

Rycina 7. Dostępna przestrzeń pl. Wolności (źródło: UM w Zabrzu)

Uchwałą nr XLV/509/17 Rady Miasta Zabrze z dnia 28 sierpnia 2017 roku zostały przyjęty Program na rzecz integracji społeczno-zawodowej osób niepełnosprawnych w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2014-2020, opierający się na danych pozyskanych z Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Zabrzu z których wynikało, że wśród klientów ośrodka w 2016 roku było 1305 osób niepełnosprawnych będących w wieku aktywności zawodowej. Do najpoważniejszych problemów, z jakimi borykały się osoby niepełnosprawne, należały m.in.: trudne warunki materialno-bytowe i mieszkaniowe, bariery architektoniczne oraz edukacyjne. Ponadto osoby niepełnosprawne napotykały trudności w uzyskaniu zatrudnienia, możliwościach rehabilitacji czy pozyskaniu specjalistycznego sprzętu rehabilitacyjnego. Efektem takiej sytuacji była izolacja osób niepełnosprawnych, która jest zarówno problemem społecznym, jak i psychologicznym. Celem głównym projektu był wzrost kompetencji życiowych i umiejętności społeczno-zawodowych niepełnosprawnych klientów MOPR, a także zmniejszenie barier psychologicznych, społecznych i zdrowotnych przyczyniających się do izolacji społecznej, zwiększenie motywacji do zmiany sytuacji życiowej oraz wzrost samooceny, wzrost umiejętności i kwalifikacji zawodowych, rozpoczęcie i /lub kontynuacja procesu podnoszenia wykształcenia, podniesienie umiejętności poszukiwania ofert pracy, podniesienie umiejętności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych osób biorących udział w projekcie.

W ramach programu Rozwój lokalny (EOG 2014-2021) została przeprowadzona analiza odziaływania problemów o charakterze instytucjonalnym na problemy zidentyfikowane w Polityce Rozwoju Lokalnego, która wykazała, że pomimo podejmowania licznych praktyk i rozwiązań na rzecz osób niepełnosprawnych zachodzi konieczność wprowadzenia systemu działań na rzecz osób ze szczególnymi potrzebami, uniwersalnego projektowania i konieczności integracji dotychczasowo realizowanych działań na rzecz inkluzywności.

Podsumowując działania podejmowane przez władze miasta, stwierdzić należy, że priorytetem dla miasta jest rozwój aktywnej społeczności miejskiej, w przyjaznych mieszkańcom, w tym również osób z niepełnosprawnościami, jak i gościom przestrzeniach, a także rozwój innowacyjnej gospodarki w oparciu o system kształcenia dostosowany do aktualnych potrzeb rynku pracy. Dzięki konsekwentnej realizacji wyznaczonych celów Zabrze jest miastem atrakcyjnym dla mieszkańców, turystów, przedsiębiorców i inwestorów. Jest też miejscem dla każdego niezależnie od posiadanych poglądów, przekonań, zakresy sprawności, jest miastem, które daje szansę zdobycia wykształcenia, zatrudnienia, zamieszkania i wypoczynku. Zajmuje ważne miejsce w metropolii, tworząc niepowtarzalną ofertę w obszarze gospodarki, turystyki przemysłowej, medycyny, sportu i kultury.

1.2. Główne wyzwania i ich ujęcie w strategii rozwoju miasta

Miasto wypracowało około 10 dokumentów strategicznych i branżowych, które są wdrażane odrębnie. Każda z podejmowanych inicjatyw przynosi efekty i sprawia, że miasto staje się bardziej dostępne dla poszczególnych grup. Najistotniejsze z nich to:

Zabrze 2030 – Strategia Rozwoju Miasta określająca priorytet rozwoju „Aktywne Społeczeństwo Miejskie”, w tym Cel Strategiczny 6. „Wzmacnianie działań w ramach aktywnej polityki społecznej” (s. 27-29, 31, 34, 39, 45);
Lokalny Program Rewitalizacji Obszarów Miejskich Miasta Zabrze na lata 2016-2023, którego głównym celem jest zapewnienie przestrzeni przyjaznej do życia, inwestowania i zrównoważonego rozwoju w sferze społecznej, gospodarczej, środowiskowej i infrastrukturalnej, przy zachowaniu lokalnej tożsamości i kontekstu historyczno-kulturowego, jak również realizacja celu strategicznego, jakim jest zrównoważony rozwój społeczny, poprawa bezpieczeństwa i zdrowia (s. 125-129);
E-Zabrze – Strategia Budowy Społeczeństwa Informacyjnego miasta Zabrze do roku 2020+, w której uznano m.in. za cel strategiczny zapewnienie obywatelom i przedsiębiorcom dostępności usług świadczonych przez podmioty realizujące zadania publiczne w postaci elektronicznej (s. 48);
Plan Zrównoważonej Mobilności Miejskiej dla Miasta Zabrze na lata 2017-2026 definiujące wizję zrównoważonej mobilności miasta jako mobilności, która jest zaspokajana na wysokim poziomie i będzie efektywna dzięki konkurencyjnym usługom transportu zbiorowego oraz dostępności transportu rowerowego, integracji transportu, a także ograniczaniu kongestii; konkurencyjność transportu zbiorowego budowana będzie poprzez wzrost dostępności infrastruktury realizowanej m.in.: poprzez budowę nowoczesnych zintegrowanych centrów przesiadkowych oraz zakup nowoczesnych, niskopodłogowych pojazdów, co umożliwia i zwiększa mobilność także osób o ograniczonej motoryce (s. 159, 166, 173, 187-188, 203, 209);
Program „Miasto Zabrze przyjazne osobom niepełnosprawnym” mający na celu usprawnienie codziennego życia osób z niepełnosprawnościami poprzez likwidację barier architektonicznych, technicznych, komunikacyjnych w obiektach sportowych, kulturowych, zdrowotnych, oświatowych, aktywizację zawodową, aktywizację społeczną, dostosowanie infrastruktury i likwidację barier transportowych (s. 120);
Program aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych mający na celu zwiększenie wskaźnika zatrudnienia oraz ograniczenia skali ubóstwa i wykluczenia społecznego wśród osób niepełnosprawnych oraz długotrwale bezrobotnych (s. 120);
Strategia Edukacji Miasta Zabrze na lata 2011-2021 definiująca, że jednym z celów jest zapewnienie edukacji osób ze specjalnymi potrzebami edukacyjnym, m.in. przez dostosowanie budynków szkół i placówek do potrzeb osób niepełnosprawnych oraz promocję otwartości i tolerancji dla osób z niepełnosprawnościami (s. 404);
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Miasta Zabrze przy określaniu kierunków rozwoju uwzględnia się uwarunkowania wynikające m.in. z wymagań ochrony zdrowia oraz bezpieczeństwa ludzi i mienia, a także potrzeby osób niepełnosprawnych (s. 485);
Strategia Rozwiązywania Problemów Miasta Zabrze na lata 2010-2020, w której za główne cele strategiczne uznano zwiększenie integracji społecznej mieszkańców miasta, kształtowanie otwartości oraz tolerancji, integrację i rehabilitację osób niepełnosprawnych, tworzenie mechanizmów aktywizacji zawodowej osób szczególnie zagrożonych wykluczeniem społecznym, likwidację barier architektonicznych, technicznych oraz w zakresie komunikacji miejskiej (s. 60-65);
Program kompleksowej terapii i rehabilitacji osób w wieku 0-25 lat z terenu Miasta Zabrze na lata 2022-2024, którego celem głównym jest poprawa stanu psychofizycznego osób uczestniczących w programie, poprzez wdrożenie wczesnej diagnostyki i terapii zaburzeń rozwojowych, diagnozy psychologicznej i logopedycznej oraz rehabilitacji, a także zapewnienie ciągłości procesu kompleksowej terapii na terenie gminy w latach 2022-2024.

Rozdział 2. Charakterystyka Celu 11. Zrównoważone miasta i społeczności oraz Celu 16. Pokój, sprawiedliwość i silne instytucje z punktu widzenia Zabrza

Miasto Zabrze dąży w swojej wizji rozwoju do popularyzowania i utrwalania aktywnych postaw społecznych, angażowania mieszkańców w kształtowanie cech nowoczesnego miasta, tak aby świadome uczestnictwo w podejmowanych inicjatywach obejmowało jak największą grupę mieszkańców Zabrza, w tym osoby ze szczególnymi potrzebami, i właśnie w tę stronę kieruje miasto swoje działania, wychodząc od zapewnienia dostępu do podstawowych usług, tworząc przyjazne przestrzenie miejskie po organizację czasu wolnego. Stawiając sobie za cel włącznie szerokich grup społecznych, w tym osób ze szczególnymi potrzebami, Zabrze dąży do zwiększenia inkluzyjności, włączenia społecznego i tym samym budowania skutecznych oraz odpowiedzialnych instytucji, które w podejmowanych inicjatywach kierują się zasadą równego dostępu dla wszystkich mieszkańców, wzmacniając poczucie sprawczości. Wybór Celu 11. Zrównoważone miasta i społeczności oraz Celu 16. Pokój, sprawiedliwość i silne instytucje jest tożsamy z wizją Zabrza jako miasta kreującego swój rozwój oparty na dążeniu do popularyzowania i utrwalania aktywnych postaw społecznych i świadomego uczestnictwa we współczesnych procesach kulturowych, tworzenia konkurencyjnych specjalizacji różnych branż, w tym innowacyjnej gospodarki, tworzenia przyjaznych przestrzeni miejskich oraz osiągnięcia znaczącej pozycji w Metropolii w przyjętej w 2018 roku strategii rozwoju miasta.

Ponadto wybór celów wynika również z problemu, z jakim boryka się miasto, czyli rozproszeniem zapisów dokumentacji wyznaczającej kierunki rozwoju w sferze dostępności. Fakt ten ma swoje konsekwencje w tym, że działania na rzecz dostępności w poszczególnych obszarach funkcjonowania miasta realizowane są odrębnie, nie zawsze są komplementarne i nie generują efektu synergii. Osiągnięcie Celów 11. i 16. przyczyni się do włączania w życie miasta szerokich grup społecznych o różnych potrzebach i zwiększy jego inkluzywność. Zabrze to miasto w trakcie procesów transformacyjnych tracące funkcje społeczno-gospodarcze. Dane demograficzne wskazują na starzenie się społeczeństwa, co również powoduje konieczność dostosowania przestrzeni do obecnych i przyszłych warunków oraz realizację usług miejskich uwzględniających zmieniające się potrzeby.

Osiągniecie Celów 11. i 16. oraz rozwiązanie zidentyfikowanego problemu możliwe będzie dzięki projektowi Program Dostępności Miasta Zabrze. Będzie to kompleksowy dokument, stworzony w oparciu o wyniki oceny stanu miasta Zabrze w zakresie dostępności. Wypracowane postanowienia będą stanowiły podstawę do określenia kierunków w podejmowanych działaniach w zakresie dostępności miasta dla osób ze szczególnymi potrzebami. W projekcie zostaną wskazane również dobre praktyki, które będą inspirowały do podejmowania inicjatyw na rzecz przyjaznej przestrzeni, włączenia mieszkańców w życie gminy, samorządu oraz w realizowane zadania. Perspektywa osób ze szczególnymi potrzebami będzie stanowiła jeden z kluczowych wymogów koniecznych do spełnienia przy planowanych przedsięwzięciach zarówno na rzecz gminy, jak i samorządu. Dokument będzie kompilacją wszystkich realizowanych oraz przyszłych projektów, wskazane będą w nim dalsze działania na rzecz jednej spójnej strategii dostępności, niwelując obecne rozproszenie.

Rozdział 3. Modelowa lokalność na przykładzie działań Zabrze w Celu 11. Zrównoważone miasta i społeczności oraz Celu 16. Pokój, sprawiedliwość i silne instytucje

3.1. Działania Zabrza w drodze do realizacji Celu 11. Zrównoważone miasta i społeczności oraz Celu 16. Pokój, sprawiedliwość i silne instytucje

W ramach Celów 11. i 16. w mieście m.in. funkcjonują:

projekt „Drogowskaz” umożliwiający zwiększenie osobom z niepełnosprawnościami umiejętności zawodowych, kompetencji i kwalifikacji dzięki uczestnictwu w kursach zawodowych: komputerowym ECDL, kursie obsługi wózków jezdniowych, kursie obsługi maszyn sprzątających, jak również uzyskanie książeczki zdrowia do celów sanitarno-epidemiologicznych, których posiadanie pozwoli nie tylko na uzyskanie zatrudnienia, ale może pomóc w zdobyciu prac dorywczych np. na promocjach, czy festynach przy przygotowywaniu i podawaniu posiłków;
Centrum Usług Społecznych, miejsce sprzyjającego działaniom z zakresu aktywizacji i zapobiegania wykluczeniu społecznemu m.in. osób z niepełnosprawnościami;
Grupa wsparcia dla osób z niepełnosprawnościami „Magnes”, której celem realizowanych działań grupowych jest zmniejszenie barier psychologicznych, społecznych i zdrowotnych przyczyniających się do izolacji społecznej, przekazanie informacji na temat ulg i uprawnień przysługujących osobom z niepełnosprawnościami, a także zapoznanie osób z niepełnosprawnościami i osób z otoczenia z inicjatywami wspierającymi zatrudnienie osób z niepełnosprawnościami, rozwój kulturalny, społeczny, zdrowotny i edukacyjny;
Klub integracji społecznej, którego celem jest przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu osób bezrobotnych i nieaktywnych zawodowo, w tym również osób niepełnosprawnych oraz prowadzenie długofalowych i wszechstronnych działań mających na celu przygotowanie tych osób do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym i zawodowym;
projekt „Śląskie samorządy bez barier dostępne dla wszystkich”, którego celem było podniesienie poziomu przygotowania jednostek samorządu terytorialnego z województwa śląskiego do zapewnienia dostępności urzędów administracji publicznej dla osób z niepełnosprawnościami poprzez wdrożenie wniosków i rekomendacji dotyczących dostosowania procedur obsługi klienta ze szczególnymi potrzebami, a także podniesienie kompetencji pracowników samorządowych w ramach szkoleń z zakresu stosowania rozwiązań ułatwiających zatrudnianie osób z niepełnosprawnościami;
Program „Aktywny Samorząd” oferujący formy wsparcia w zakresie eliminowania oraz zmniejszania barier ograniczających uczestnictwo w życiu społecznym, zawodowym i dostępie do edukacji, umożliwiając tym samym aktywniejsze włączenie się w działania na rzecz inkluzji społecznej osób z niepełnosprawnościami;
Program „Zabrzański Senior 65+”, który służy podniesieniu poziomu aktywności oraz zwiększeniu dostępności dla osób po 65 roku życia w zakresie usług rekreacyjnych, sportowych czy kulturowych, a także kształtowaniu pozytywnego wizerunku osób starszych w społeczeństwie;
projekt „Kierunek praca” gwarantujący szkolenia dla osób niepełnosprawnych oraz umożlwiający późniejsze zatrudnienie tych osób na otwartym rynku pracy;
projekty realizowane przez Zabrzańskie Centrum Przedsiębiorczości zachęcające do podejmowania przez osoby z niepełnosprawnościami działalności gospodarczej;
projekt „Moja Praca Życie Innych” mający na celu wyposażenie w nowe umiejętności in doświadczenie osoby działające zawodowo na rzecz osób niepełnosprawnych;
„Dni Osób Niepełnosprawnych”, coroczna cykliczna międzynarodowa konferencja, której głównym celem jest wymiana dobrych praktyk w różnych dziedzinach życia osób z niepełnosprawnościami, innowacji i rozwiązań;
Program „Osobisty Asystent Osoby Niepełnosprawnej” umożliwiający uzyskanie przez osoby z niepełnosprawnościami pomocy asystenta dzięki czemu mogą podejmować działalności społeczną;
projekt „Z inkluzją na Ty” będący środowiskowym system wsparcia osób dorosłych z niepełnosprawnością intelektualną, który ma prowadzić do jak największego usamodzielnia tych osób;
Program Aktywności Lokalnej, który w ramach oferowanych zajęć zapewnia wzrost kompetencji życiowych i umiejętności społeczno-zawodowych, podniesienie poziomu aktywności społecznej osobom z niepełnosprawnościami;
projekt „Transport door to door w Zabrzu” skierowany do co najmniej 400 mieszkańców i mieszkanek Zabrza z potrzebą wsparcia w zakresie mobilności, które mają trudności w samodzielnym przemieszczaniu się np. ze względu na ograniczoną sprawność w tym: poruszające się na wózkach inwalidzkich, o kulach, niewidome, słabowidzące i inne).

Osiągnięcia i wdrożone praktyki: wprowadzenie zasady pierwszeństwa dla osób ze szczególnymi potrzebami w Urzędzie Miejskim w Zabrzu, zagwarantowanie obsługi osobie z niepełnosprawnościami, której towarzyszy pies asystent, możliwość skorzystania z tłumacza migowego podczas realizacji spraw w Urzędzie, zapewnienie dostępnych cyfrowo stron urzędowych, powołanie Koordynator ds. dostępności, utworzenie Powiatowej Społecznej Rady ds. Osób Niepełnosprawnych, bieżąca realizacja usług asystenckich i opiekuńczych.

Wśród dodatkowych programów/projektów/inicjatyw realizujących wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju należy wymienić:

Rozwój lokalny (EOG 2014-2021) w zakresie, którego miasto wraz z parterem podejmie działania na rzecz zwiększenia dostępności miasta opartej na przeprowadzonej przez partnera analizie i wypracowanym na jej podstawie dokumencie; planowane jest również wdrożenie narzędzia informatycznego w zakresie partycypacji umożliwiającego aktywny udział mieszkańców w podejmowaniu kwestii istotnych dla miasta.

Program Dostępności Miasta Zabrze jest przygotowany jako kontynuacja dotychczasowych działań, z myślą o osobach z niepełnosprawnością i ich otoczeniu, ze świadomością, że niepełnosprawność jest zagadnieniem dotyczącym całego społeczeństwa – osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności, ich najbliższych, otoczenia i wszystkich, którzy na pewnym etapie życia mogą tej niepełnosprawności doświadczyć.

3.2. Modelowa lokalność – dobra praktyka miasta

Miasto Zabrze w kontekście modelowej lokalności rekomendowało będzie tworzenie miejskich programów w zakresie dostępności jako dokumentów systemowych obejmujących swym zakresem całość zagadnienia osób z niepełnosprawnościami i dążenie do wieloaspektowych działań na rzecz poprawy funkcjonowania tych osób w mieście.

W ramach dobrych praktyk miasto będzie nakłaniać do zmiany perspektywy w sposobie projektowania szeroko rozumianych usług, mając na uwadze osoby z niepełnosprawnościami, zagwarantowanie im równego uczestnictwa w życiu miasta, równego dostępu do oferowanych usług oraz współdecydowania o działaniach realizowanych w mieście.

Będzie też nakłaniać miasta do organizacji kampanii edukacyjnych, w szczególności tych adresowanych do dzieci i młodzieży, konkursów, akcji informacyjnych, które mają na celu podniesienie obywatelskiej świadomości w zakresie osób ze szczególnymi potrzebami, zmianę sposobu postrzegania osoby z niepełnosprawnościami jako równoprawnego partnerach we wszystkich dziedzinach życia, który powinien mieć zapewniony równy dostęp do pracy i rozwoju zawodowego, wyboru sposobu spędzania czasu wolnego, edukacji, równego dostępu do informacji i usług.

Będzie dążyć do aktywizacji miast do pojmowania trudu na rzecz zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami dostępu do wydarzeń kulturalnych i sportowych, uczestnictwa w życiu społecznym, a także swobodnego dostępu do instytucji, ośrodków wsparcia, opieki zdrowotnej, edukacji, pracy. Będzie promować przystosowywanie miejskiej przestrzeni, środków komunikacji miejskiej, infrastruktury, tak aby osoby z niepełnosprawnością mogły niezależnie z nich korzystać oraz samodzielnie realizować swoje cele i potrzeby, zainteresowania.

3.3. Opis projektu w ramach ,,Planu Działań dla Miast. Modelowa lokalność’’

3.3.1. Krótka charakterystyka projektu

Projekt „Program Dostępności Miasta Zabrze” wychodzi naprzeciw mieszkańcom i ma na celu aktywne włączenie wszystkich grup społecznych, w tym w szczególności osób z niepełnosprawnościami w kształtowanie nowoczesnego miasta i utrwalanie aktywnych postaw społecznych.

Działania samorządu dzielą się na te kierowane bezpośrednio do osoby z niepełnosprawnością oraz na tworzenie przyjaznej infrastruktury, aby osoba ta mogła swobodnie i niezależnie funkcjonować w środowisku społecznym.

W ramach działań projektowych przewiduje się opracowanie dokumentu „Program Dostępności Miasta Zabrze” będącego zbiorem rekomendacji oraz warunków koniecznych do spełnienia przy podejmowaniu i realizowaniu przedsięwzięć na rzecz miasta Zabrze z uwzględnieniem perspektywy osób ze szczególnymi potrzebami, w celu zapewnienia trwałego i zrównoważonego rozwoju w tym zakresie, spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej, jak również podnoszenia konkurencyjności miasta w ramach prowadzonej polityki rozwoju. Perspektywa osób ze szczególnymi potrzebami będzie stanowiła jeden z kluczowych wymogów koniecznych do spełnienia przy planowanych przedsięwzięciach zarówno na rzecz gminy, jak i samorządu.

Dokument skierowany jest do szeroko rozumianych inicjatorów działań planowanych i realizowanych w Zabrzu, zarówno z punktu widzenia instytucji, jak i prywatnych przedsiębiorców, mieszkańców miasta, którzy w podejmowanych przez siebie działalnościach będą mieli na uwadze osoby ze szczególnymi potrzebami, zapewnienie im pełnej dostępności do organizowanych wydarzeń, niezależnego korzystania z obiektów rekreacyjnych czy komfortowego i samodzielnego załatwienia podstawowych praw obywatelskich.

Realizacja projektu przewidziana jest do końca 2022 roku wraz z dalszą ewaluacją projektu w kolejnych latach. Planowana jest implementacja dokumentu zarówno na obszarze lokalnym, jak również na szczeblu ogólnopolskim, przekraczającym ramy samorządu, będącym inspiracją dla innych branż, innych profilowo działalności, innych instytucji.

3.3.2. Realizacja i wdrażanie

Punkt wyjścia przy opracowywaniu dokumentu będą stanowiły wyniki analizy dostępności miasta przeprowadzone przez partnera – Politechnikę Śląską. Na ich podstawie oraz w oparciu o własne analizy, obowiązujące dokumenty strategiczne, realizowane programy oraz projekty, jak również poprzez udział w konsultacjach z osobami z niepełnosprawnościami i ich opiekunami, przedstawicielami grup związanych z działaniami na rzecz osób z niepełnosprawnościami, reprezentantami placówek edukacyjnych, medycznych, poradni psychologicznych zostanie opracowany dokument „Program Dostępności Miasta Zabrze”. Dokument będzie również opierał się na obowiązujących wymaganiach prawnych z tym zakresie, m.in. ustawie z dnia 19 lipca 2019 roku o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, ustawie z dnia 4 kwietnia 2019 roku o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych, Programie „Dostępność Plus” oraz na wypracowanych europejskich dobrych praktykach i rekomendacjach w tym zakresie.

W ramach wdrożenia programu podejmowane będą, po wprowadzeniu dokumentu, działania upowszechniające oraz promocyjne, których nadrzędnym celem będzie jak najszersza implementacja przedmiotowego dokumentu. Rozpowszechniany będzie wśród grupy obejmującej urząd, jednostki miejskie, jednostki oświatowe, instytucje kultury, organizacje gospodarcze i społeczne działające na rzecz osób ze szczególnymi potrzebami, mieszkańców miasta niezależnie od wieku przy wykorzystaniu szeroko rozumianych mediów społecznościowych, mediów tradycyjnych (lokalne i regionalne), jak również miejskiej kampanii promocyjnej.

W zakresie wymiany doświadczeń i dobrych praktyk, uczenia się od siebie nawzajem, wypracowane postanowienia będą promowane wśród innych jednostki samorządu terytorialnego, a także wśród branż i specjalizacji z innego sektora.

Dodatkowo przygotowane zostaną materiały informacyjne zgodnie z wymogami w zakresie dostępności, które będą dystrybuowane przez jednostki miejskie, spółki miejskie, instytucje kultury, jednostki oświatowe i inne organizacje społeczne oraz osoby zaangażowane w aktywizację społeczną osób ze szczególnymi potrzebami.

Podejmowane będą akcję edukacyjne na temat niepełnosprawności i barier z nią związanych skierowane do szerokich grup odbiorców m.in. w przedszkolach, szkołach, radach dzielnic. Mieszkańcom zagadnienie niepełnosprawności i zarazem pełnoprawnego uczestnictwa tych osób będzie przybliżane przy okazji imprez o charakterze masowym np. festynów, konferencji, uwrażliwiając na podejmowanie działań na rzecz zapewnienie niezależnego funkcjonowania osób z niepełnosprawnościami.

3.3.3. Produkty/rezultaty z odniesieniem do wskaźników zrównoważonego rozwoju

Najistotniejszym osiągnięciem projektu będzie uzyskanie narzędzia w postaci dokumentu, który pozwoli kompleksowo realizować politykę dostępności na terenie miasta, tak aby proces planowania, projektowania i realizacji usług miejskich uwzględniał potrzeby osób ze szczególnymi potrzebami, by mogły one w pełni niezależnie funkcjonować w przestrzeni miasta, korzystać z usług oferowanych w mieście i aktywnie uczestniczyć w życiu społecznym.

Wymiernym rezultatem wdrożonego projektu będzie dążenie do zmiany świadomości zarówno wśród mieszkańców, przedstawicieli różnych branż i specjalizacji w odbiorze osoby z niepełnosprawnością i rozumieniu samej niepełnosprawności.

Mieszkańcy oraz przedstawiciele urzędów, instytucji, organizacji funkcjonujących w mieście dodatkowo zostaną wyposażeni w narzędzia i mechanizmy, które umożliwią swobodne komunikowanie się z osobami ze szczególnymi potrzebami, przygotowywanie dostępnych usług, rozwiązań architektonicznych, transportu miejskiego.

Proponowane rozwiązania w programie będą miały charakter uniwersalny, oparty na wdrożonych już dobrych praktykach i doświadczeniu osób ze szczególnymi potrzebami oraz instytucji dążących do włączenia tych mieszkańców w aktywny udział w procesy zachodzące w mieście, w bycie równorzędnym partnerem.

Rozdział 4. Deklaracja kierunku dalszego działania w ramach Dziedzictwa WUF11 (WUF11 Legacy) w latach 2023-2024

Zabrze podejmuje wiele inicjatyw na rzecz włączenia szerokich grup społecznych do życia miasta, kierując się zasadą dostępności dla wszystkich mieszkańców zarówno do usług, przestrzeni miejskich czy form aktywnego spędzania czasu wolnego.

Miasto przystąpiło w ramach Norweskiego Mechanizmu Finansowego do realizacji wspólnie z Politechniką Śląską projektu „Miasto Przestrzenią Rozwoju”. W ramach działań projektowych rozpoczęto prace inwentaryzacyjne obiektów oraz przestrzeni miejskich w zakresie stopnia dostępności. Na bazie otrzymanych wyników powstanie dokument strategiczny Miejski Standard Dostępności, który będzie zawierał wytyczne i rekomendacje dla podejmowanych działań m.in. w zakresie architektonicznym, transportowym, informacyjno-komunikacyjnym czy szkoleniowym. Miejski Standard Dostępności wraz z projektem „Miasto Przestrzenią Rozwoju” będą stanowiły fundament systemowego podejścia do szeroko rozumianej dostępności i tym samym realizowały wizję miasta opartą na popularyzowaniu i utrwalaniu aktywnych postaw społecznych, angażowaniu mieszkańców w kształtowanie cech nowoczesnego miasta, w świadome uczestnictwo w podejmowanych inicjatywach jak największej grupy mieszkańców Zabrza, w tym osoby ze szczególnymi potrzebami.

Kolejnym projektem zaplanowanym do realizacji w ramach Norweskiego Mechanizmu Finansowego w latach 2022-2024 jest wdrożenie narzędzia informatycznego w zakresie partycypacji. Platforma umożliwić ma mieszkańcom uzyskanie informacji o aktualnych konsultacjach, o funkcjonującym w mieście budżecie obywatelskim, a także ma być przestrzenią do zgłaszania własnych pomysłów przez mieszkańców.

W ramach dobrych praktyk w Zabrze dąży do zmiany perspektywy w sposobie projektowania szeroko rozumianych usług, mając na uwadze osoby z niepełnosprawnościami, zagwarantowanie im równego uczestnictwa w życiu miasta, równego dostępu do oferowanych usług i współdecydowania o działaniach realizowanych w mieście. Krokiem w tym kierunku jest udział w konkursie Urban In w kategorii konkursowej „Miasto dostępne” z wyzwaniem projektowym „Miejsce dostępne”, które ma na celu opracowanie rozwiązania informującego osoby ze szczególnymi potrzebami o miejscach dla nich dostępnych. Wdrożenie tego projektu umożliwiłoby osobom ze szczególnymi potrzebami zlokalizowanie miejsc, w których samodzielnie mogą skorzystać z oferty usług np. fryzjera, restauracji, banku. Stanowiłoby to przełamanie stereotypu w spostrzeganiu osób z niepełnosprawnościami, włączenie tej grupy w życie miasta i wzmocnienia poczucia inkluzywności.

Dodatkowo kontynuowane będą już inicjatywy związane z organizacją konferencji „Dni Osób Niepełnosprawnych”, projektem „Transport door to door” czy Programem „Zabrzański senior 65+”.

Do góry